Searches

6. استراتژي سوسياليستي:

توسعه وجه تمايز اين استراتژي‌ با ديگر استراتژي‌ها در كمرنگ‌بودن نقش مالكيت خصوصي توليد است. تقريباً تمامي شركت‌هاي بزرگ، دولتي هستند و شركت‌هاي كوچك و متوسط مي‌توانند براساس اصول تعاوني‌ها سازماندهي گردند و به فعاليت بپردازند. مالكيت خصوصي تنها در كسب‌وكارهاي كوچك (خدماتي يا فروشگاهي) وجود دارد. در كشاورزي نيز، مزارع دولتي، اشتراكي، تعاوني و جمعي وجود دارند، هرچند در بعضي كشورها همچون چين، زميني كه مالكيت جمعي دارد منفرداً توسط خانوارهاي روستايي مورد كشت قرار مي‌گيرد. مالكيت دولتي و اشتراكي دارايي‌هاي مولد معمولاً با برنامه‌ريزي متمركز اغلب فعاليت‌هاي اقتصادي همراه است. از بعد تاريخي، اكثر برنامه‌ريزي‌ها برحسب كالاها و اجناس انجام مي‌شود (سهميه‌ها و كنترل‌هاي مقداري، ابزار سياستي اصلي هستند)، اما برخي تجربيات جديد نيز وجود داشته است كه در آنها به جاي هدف‌هاي مقداري، از قيمت‌ها براي هدايت اقتصاد استفاده شده است. [1]

كشورهاي سوسياليستي با يكديگر تفاوت دارند بطوريكه مي‌توان چهار روش مختلف توسعه اقتصادي را كه از سوي حكومت‌هاي سوسياليستي در زمان‌هاي مختلف پذيرفته شده است، شناسايي نمود. اين چهار روش عبارتند از:

الف) الگوي كلاسيك شوروي (يا استالينيست)، كه در آن به منظور تامين مالي گسترش سريع صنايع مربوط به كالاهاي واسطه‌اي و سرمايه‌اي، كشاورزي تقويت مي‌گردد.[2]

ب) الگوي خودگرداني كارگران يوگسلاوي، كه درجه بالايي از عدم تمركز با خود دارد.

پ) الگوي چيني (مائوئيست)، كه تاكيد عمده آن بر توسعه روستايي در قالب مزارع اشتراكي است.

ت) الگوي كره شمالي، كه مبتني بر خودكفايي (اتكا به خود) است. علي‌رغم تنوع موجود، تمامي اين استراتژي‌هاي توسعه را مي‌توان با نرخ‌هاي بالاي سرمايه‌گذاري شناخت. غيرمعمول نيست كه شاهد سرمايه‌گذاري در 30 درصد يا حتي درصد بالاتري از توليد داخلي در اين كشورها باشيم. البته بعضي اوقات، كارآيي سرمايه‌گذاري‌ها پايين است. اما به‌هرحال، نرخ‌هاي رشد بسيار سريع هستند. نرخ بالاي سرمايه‌گذاري، نشانگر نسبت پايين مصرف به درآمد ملي است كه نتيجه آن به نفع مصارف عمومي (همچون بهداشت، آموزش، حمل و نقل عمومي) و به‌بهاي كاهش مصرف بخش خصوصي، هزينه خواهد شد. نتيجه اين امر، كميابي خدمات شخصي، توزيع نسبتاً يكنواخت كالاهاي مصرفي ميان خانوارها، و توزيع نسبتاً عادلانه مناقع حاصل از رشد كشور است.

راهكارها

اول) جلب اعتماد مردم و افزايش مشاركت آنان

«مشاركت مردم جامعه در تصميم گيري ها و برنامه ريزي ها ي توسعه اقتصادي- اجتماعي ضرورت انكارناپذيري است ولي دستيابي به اين واقعيت و ضرورت در جوامع، چه در گذشته و چه در عصر حاضر با موانع جدي مواجه شده است. به نظر مي رسد موانع بنيادي چنين واقعيتي در عملكرد  مديريت سيستم اجتماعي و عوامل موثر بيروني نهفته است.» (سيف اللهي، 1374، 173)[3]

«بسياري از صاحبنظران توسعه انساني و پايدار به اين نتيجه رسيده اند كه دستيابي به توسعه موزون درون زا و پايدار نيازمند دو پيش زمينه ي زير است:

1- مشاركت مردم در برنامه ريزي ها و تصميم گيري هاي توسعه اقتصادي- اجتماعي

2- وجود مديريت شايسته براي هدايت، راهبري و مديريت جامعه »[4]

دوم) اقتصاد دانش محور

در اقتصاد دانش محور، شکوفائی اقتصادی وقتی حاصل خواهد شد که بستر لازم برای نوآوری و حضور در بازارهای جهانی فراهم گردد. لازمه ورود به بازارهای جهانی توسعه صنايع پيشرفته می‌باشد و توسعه اين صنايع که اصولا" خود دانش محورند، نيازمند پايه‌گذاری پژوهش‌های بنيادی، سرمايه‌گذاری سنگين در تحقيقات و توسعه فرهنگ نوآوری است. يکی از مهمترين دغدغه‌های مسؤولان هر جامعه، برنامه‌ريزی برای پژوهش و تحقيق، علم و فن‌آوری می‌باشد که باعث  توسعه علمی، صنعتی، اقتصادی و اجتماعی می‌گردد و موجبات پيشرفت و استقلال جامعه را فراهم می‌آورد. جامعه رو به رشد ما نيز از اين قاعده مستثنی نيست. برای آن که برای خود و آيندگان يک زندگی پايدار، مطمئن و مستقل بسازيم بايد با تکيه بر پژوهش و فن‌آوری، تحقيق و تفکر، نوآوری و اختراع و سامان دهی به استعدادهای بالقوه کشور، ستون‌های محکمی برای يک جامعه پيشرفته، پايه‌گذاری کنيم.

علم ابزار تربيت نيروی متخصص، توسعه فن‌آوری و حل مسائل صنعتی است. تنها راه نجات صنعت از نابودی اتصال به دانشگاه‌ها و استفاده از دانش‌پژوهان آن مي‌باشد. با سرمايه‌گذاری صنعت در بخش تحقيقات و توجه به نتايج تحقيقات انجام شده در دانشگاه‌ها و استفاده از آن در جهت بهبود کيفيت توليد، بسياری از مشکلات صنعت حل می‌گردد. صنعت کشور نيز در جهت توليد محصولاتی جديد و با کيفيت بالا حرکت خواهد کرد و اين باعث جلب اعتماد مشتريان در داخل و خارج کشور خواهد شد و به دنبال آن توسعه اقتصادی را برای کشور به ارمغان خواهد آورد. تحقيق و پژوهش در زمينه صنايعی چون نفت،گاز، پتروشيمی و مواد معدني که نقش اصلی را در اقتصاد کشور دارند،  بستر مناسبی را برای انتقال، بومی‌سازی و توسعه فن‌آوری‌های مختلف را فراهم می‌آورد.

قطب‌های علمی کشور با پايه‌های علمی و پژوهشی قوی مي‌تواند صنعت را ياری دهند و فعاليت‌های آن را هدفمند کنند. ايجاد محيط‌های علمی پويا و مولد در دانشگاه‌ها و مراکز تحقيقاتی، تربيت پژوهش‌گر و محقق در دانشگاه‌ها، دستيابی به آخرين يافته‌های علمی، توسعه علمی در سطح بين‌المللی، افزايش مشارکت در گسترش مرزهای دانش و اعتلای مراکز تحقيق و دانشگاه‌ها، ايجاد رشته‌های جديد دانشگاهی بر اساس نياز جامعه و به روز شدن اساتيد دانشگاه‌ها با علوم روز، همگی گام‌های اساسی در جهت توليد علوم جديد و رشد علمی کشور خواهد بود.

مديريت قوی بايد بين علوم موجود در دانشگاه‌ها و علوم مورد استفاده در صنعت تعامل ايجاد کند تا آنچه فارغ‌التحصيلان ما در دانشگاه‌ها آموخته‌اند با آنچه در صنعت کاربرد دارد، همخوانی داشته باشد. ايجاد زير ساخت‌های علمی وفن‌آوری امری بديهی در توسعه علمی و صنعتی است که بدون مديريت قوی امکان‌پذير نيست. دانشگاه‌ها بايد به جديدترين وسايل و تجهيزات مورد نياز برای يادگيری علوم تئوری مسلح شوند تا دروس تئوری به خوبی در عمل نيز فرا گرفته شود. بايد در دانشگاه‌ها کارآموزی‌ها و پروژه‌های فارغ‌التحصيلی کارشناسی و کارشناسی ارشد با مديريت صحيح اساتيد انجام شود تا دانشجويان با کسب تجربه عملی بعد از مدت کوتاهی بتوانند در صنايع مشغول به کار گردند. ايجاد و تقويت پارک‌های علم و فن‌آوری  و حضور دانشجويان درپروژه‌های مراکز تحقيقاتی و پژوهشی گامی در جهت حمايت از دانش‌پژوهان و صنعت‌گران جوان مي‌باشد تا آنها بتوانند ايده‌های نو و ابتکاری خود را به منصه ظهور برسانند. همچنين آموزش‌های کاربردی و تخصصی به منظور افزايش توانمندی‌های تخصصی فارغ‌التحصيلان دانشگاه‌ها گامی در جهت جذب فارغ‌التحصيلان در صنعت خواهد بود. آموزش‌های ضمن خدمت، به روز کردن اطلاعات علمی و توانمندی‌های نيروی انسانی شاغل در صنايع، از طريق کارگاه‌ها و سمينارهای آموزشی از نيازهای اساسی توسعه صنعتی کشور است که با همکاری صنعت و دانشگاه می‌توان در اين زمينه گام‌های مؤثری برداشت. به اميد روزی که ايران در رده پيشرفته‌ترين کشورهای جهان قرار گيرد و الگويي برای تمام کشورها باشد.

برای سامان دهي به وضعيت تحقيق و پژوهش در کشور پيشنهاد مي‌گردد سازمانی تحت عنوان "مرکز جامع تحقيقات و پژوهش‌ها" ايجاد گردد و تمام مراکز تحقيقاتی و پژوهشی کشور زير نظر اين مرکز با مديريتی قوی اداره گردند. در اين مرکز، تحقيقات استراتژيک انجام شود و اين مرکز در جهت برنامه‌ريزی، نظارت و اتخاذ تصميم در مورد فعاليت‌های پژوهشی کشور فعال باشد.  در اين مرکز سوابق تحقيقات و پژوهش‌های انجام شده توسط دانشگاه‌ها و مراکز تحقيقاتی ديگر در يک بانک اطلاعاتی نگهداری گردد و با توجه به سوابق اين مراکز، تحقيقات جديد به مراکزی واگذار گردد که در اين زمينه فعاليت داشته‌اند و يا امکانات لازم از قبيل نيروی انسانی متخصص وتجهيزات لازم برای انجام آن تحقيقات  را دارند و يا مي‌توانند تهيه کنند.  بدين صورت مراکز تحقيقاتی کشور کاملا" تخصصی مي‌گردند و هر مرکزی حول محوريت خاصی به تحقيق مي‌پردازد. همچنين اين مرکز مي‌تواند در جهت انعکاس پژوهش‌ها و نتايج تحقيقات انجام شده مثمر ثمر باشد تا ساير مراکز تحقيقاتی کشور بتوانند از اين نتايج استفاده کنند. همين امر سبب خواهد شد از انجام تحقيقات تکراری جلوگيری شود و تحقيقات جديد در ادامه تحقيقات انجام شده صورت گيرد.

سوم) تحقق جامعه ي مدني

    بدون شک فرهنگ به عنوان یک عنصری زنده در روند پویای تاریخ و سیر تحولات اجتماعی جوامع انسانی نقش مهم و به سزائی ایفا نموده تا جای که تمدن امروز بشری از ابتدای زندگی انسان تا حال نتیجه ی سیر تکاملی فرهنگ می باشد. [5] درباره توجیه وجودی ، چگونگی و تاریخ دولت درایران دیدگاه­های مختلفی وجود دارد :

دیدگاه استبداد شرقی             دیدگاه سلطانیسم

دیدگاه دولت مطلقه                دیدگاه پاتریمونیال

دیدگاه دولت تحصیل دار          دیدگاه دولت دست نشانده

از دو قرن اخیر تا کنون چهار الگوی دیدگاه­های دولت عبارتند از:

الگوی دولت پاتریمونیال            الگوی دولت تحصیل دار

الگوی دولت مطلقه                           الگوی دولت استبداد شرقی

از میان این الگوها، الگوی دولت مطلقه از همه کم اهمیت تراست . از سوی دیگر الگوی دولت استبداد شرقی و دولت تحصیل دار، الگوهای ویژه دولت های خاص هستند و دو الگوی دیگر الگوهای عمومی دولت می­باشند.

نقش جامعه شناسی در محدوده تکوین عوامل تحولات اقتصادي-اجتماعي و سیاسی ایران ، حیاتی است و در تعریف و توصیف و تبیین توسعه نیافتگی اقتصادي-اجتماعي و حتي سیاسی و فرهنگ ناسالم معاصر ایران البته باعنایت به شرایط زمان و مکان نيز نقش بسزايي دارد.

معتقدم كه عدم شكل گيري جامعه ي مدني يكي از موانع توسعه پايدار است كه خود عناصربازدارنده و مانع تحقق جامعه مدنی بسیار متنوع است و ازدیدگاه­های مختلف پاسخ داده شده است. عناصر فرهنگی یا عناصر اجتماعی، اقتصادی و تاریخی به عنوان عوامل عدم تحقق آن بیان شده است. بهترین پاسخ چند سببی بودن علت آن است. و تاریخ نگار می­تواند از میان این عوامل به یکی اولویت دهد.

براساس تحقیقات غربی انجام شده و باتوجه به جوامع غربی و نه با عنایت به جوامع غیر غربی می­توان مبانی این جوامع را مشخص کرد.اکثر قریت به اتفاق دانشمندان اجتماعی به یک سری اصول تاکید می­کنند ازجمله به:

مبانی فلسفی جامعه مدنی که دردروه یونان شکل گرفته است

مبانی حقوقی جامعه مدنی که دردوره روم شکل گرفته است

و سنتز این دو، یعنی جامعه مدنی غرب به وجود آمده است

پيش از تشکیل دولت مدرن در غرب، جامعه مدنی وجود داشته است و از این رو دقیق­تر آن است که گفته شود حکومت­های مدرن غرب منبع مشروعیت خود را در جامعه مدنی یافته­اند که تجربه روم بنیادهای حقوقی و تجربه یونان باستان بنیادهای فلسفی-اخلاقی و تجربه سده­های میانی بنیادهای دینی و تجربه سده بیستم بنیادهای سازمانی آن را تشکیل می­ دهند در حالی که جامعه مدنی درایران با اکراه و اجبارمی­توان گفت که بعداز انقلاب مشروطیت از بالا به پایین صورت تحقق یافت.

به علاوه این که جامعه مدنی درایران دارای ساختار طبقاتی سنتی بازدارنده آن، برخلاف ساختار جامعه مدنی طبقاتی اروپایی است. هم چنین جامعه مدنی درچارچوب جامعه شناسی و تجددگرایی نوعی شیوه زندگی ونمادی از پیشرفت بشری است براین اساس جامعه مدنی در مقابل دولت به حوزه­ای اطلاق می­شود که خالی از دخالت قدرت سیاسی است و مجموعه­ای از تشکلات خصوصی و نهادهای حقوقی و مجموعه­ای از موسسات تمدنی را دربرمی­گیرد.

تنها با تحقق این شاخص­ها واصول است که جامعه مدنی خود را نمودار می­کند. از زاویه­ای کلی درارتباط با تعریف جامعه مدنی می­توان مهمترین شاخص­های این جامعه را آزادی، کثرت گرایی، مشخص بودن حوزه خصوصی و عمومی، تساهل و مدارا و قانون مندی تصور کرد. نظام حاکم دراین جامعه کثرت گراست و اتحادیه­ها، طبقات، احزاب، رسانه­های جمعی، گروه­های سیاسی و ... به طور آشکارو برخوردار از حمایت قانون برای کسب قدرت با هم رقابت می­کنند. هر مرکز قدرت نسبت به مراکز دیگر قدرت و قدرت مرکزی از استقلال برخوردار است و قدرت سیاسی دردست گروه وطبقه خاصی نیست.

رابطه میان مردم و صاحبان قدرت انتخابی حاکی از وجود اجماع سیاسی آنان است. در جوامع مدنی از شهروندان انتظار نمی­رود که از یک حزب و رهبر تبعیت کنند و بیعت نمایند بلکه مردم آزادند که از منابع متعدد در جهت اعلام وفاداری مراجعه نمایند. تنها در مقابل به تضمین ایجاد نسبتی تن می­دهند که مواجهه با نیروهای بالقوه خود باشند یعنی نیرویی که قدرت چراگویی نسبت به برنامه­های حکومت را دارد و از به چالش کشیدن حکومت نمی­ترسد. به نظر می­رسد تنها جامعه مدنی است که بدون هراس به مواجهه با این نیروها تن داده و از اجبار رهبران با آن­ها استفاده نمی­کند.

مدنی بودن وضعیت خاص در یک جامعه فرد به عنوان اقدام اجتماعی اختلافات و درگیرهای بین خود و افراد دیگر را به شیوه رسمیت یافته،غیر خشونت آمیز واز طریق مراجع رسمی ذی صلاح حل و فصل می­کند. خلاصه آن که جامعه مدنی ناظربرسازمان­ها، نیروها و اجتماعات متکثر است که ضمن استقلال از دولت رابطه سیاسی حاکمان و مردم را تنظیم، تعدیل کرده و مشروعیت می­دهد این تشکل­ها بحران ورود شهروندان به عرصه سیاست بوده یا می­توانندباشند. انسان شهروند مشارکت دوست که بنیاد جامعه مدنی را تشکیل می­دهد، با دارا بودن فرهنگ شهروندی انسان جدیدی است که تنها تابع تکلیف صاحب حق و حقوق است .

آیا جامعه ایران مدنی است؟ و فرآیندی که دراثرآن شهروندی محقق می­شود وانسان شهروند به وجود می­آید، طی شده است؟ آیا در جامعه­ای که قانون اساسی آن برگفتمان سنت گرایی ایدئولوژیک تاکید دارد و طبقه روحانی را نسبت به دیگر نیروهای اجتماعی برترمی­شمارد و بقای جامعه را در گروی اطاعت مطلق توده­ها از رهبر می­داند انتظار جامعه مدنی رواست؟

واقعیت آن است که جامعه ایرانی در دوره اخیر سرشار از جنبش­های اصلاح گرایانه و انقلابی بوده که درتمامی آن­ها تلاش شده توزیع قدرت سیاسی به نفع جامعه مدنی تغییر یابد. نخستین تغییرات در جامعه مدنی در حوزه سیاسی با اصناف و اتحادیه­های پیش از انقلاب مشروطه پدید آمد و سپس در سال­های پس از انقلاب مشروطه تا به قدرت رسیدن رضاشاه کج دار و مریض فعالیت می­کردند در 37سال سلطنت محمد رضا شاه اصناف و اتحادیه­های کارگری، تشکل­های دانشجویی و احزاب سیاسی هر چند دربرخی حرکات سیاسی مشارکت داشتند و گرچه حتی یک بار به خصوص دستگاه حکومتی اقتدارگرایانه را به چالش کشیدنداما درعصر مشروطیت و جمهوری اسلامی موانع متعددی سرراه آن­ها به سوی جامعه مدنی وجود داشت. محافظه کار بودن اصناف بازاری،متاثر بودن اتحادیه­های کارگری از افکار و اندیشه­های چپ و وجود فرهنگ ناسالم سیاسی ازجمله عوامل تاثیرگذار محدود این تشکلات بر روند قانون مند شدن ایران است. در جمهوری اسلامی تاسیس فعالیت احزاب فقط درون حاکمیت امکان پذیر است. خانه کارگر که در ظاهر سعی می­کند نقش سندیکای کارگری را بازی کند به دولت وابسته است و جنبش دانشجویی نیز که به رغم پویش و چالش گری استثنایی که دارد همواره پس از انقلاب جذب انقلاب یا شدیدا متاثر از آن بوده است.

چهارم) اصلاح فرهنگ به عنوان بستر تحقق توسعه موزون و پايدار

- بسط روحيه نقد جويي و نقد پذيري و زمينه سازي تحقيقات ريشه‌اي و بنيادين

در فرهنگ جامعه امروز ايران، انتقاد نکردن از يکديگر و عدم پذيرش انتقاد ديده مي‌شود. نتيجه وجود اين ويژگي فرهنگي، شکل نگرفتن گروه انتقاد کننده و خالي بودن تحقيقات انتقادي، ريشه‌اي و بنيادين است. "توسعه علمي به اين معني است که ساختار علمي جامعه وارد مرحله محاسبات عقلاني و يافتن روابط ضروري بين اشيا شده تا بتواند از بهار طبيعت و پديده‌هاي مورد نظر به نفع بشر استفاده ببرد.... ما هيچگاه شاهد چينن ساختار خود جوش در جامعه ايران نبوده‌ايم."[6]

- دوري جستن از تعصبات شخصي، تعصبات علمي، تعصبات غرب گرايي و غرب ستيزي

- اثر گذاري فرهنگ علمي بر فرهنگ مردمي

زبان روزمره و نارسايي مفاهيم، تعابير و معادلهاي واژگان و اصطلاحات علمي در نزد عموم مردم منجر به جدايي روزافزون فرهنگ علمي از فرهنگ عمومي شده و به جاي ايجاد زمينه‌هاي اثر گذاري فرهنگ علمي بر فرهنگ عمومي، رابطه آنها به شکاف معنايي و شناختي منجر شده است و در نتيجه درک متقابل بين اين دو فرهنگ و اعضاي آن بوجود نمي‌آيد. در جامعه ايران حتي نتايج تحقيقات نيز  نزد عامه مردم جايي باز نکرده است و اعتماد به کار محقق وجود ندارد و از تحقيقات اجتماعي دفاع به عمل نمي‌آيد. صاحبنظري در اين زمينه مي‌گويد: "ترجمه و اقتباس از مطالعات غربي و انتقال آنها و نبودن توانايي انطباق مفاهيم مربوطه با شرايط و موقعيتهاي ايران عامل عمده در محدوديت ارتباط محققان با مردم بوده است."(كتبي، 1373، 266)

بنابراين در شرايط مذکور بايد سعي نمود شکاف معني شناختي زبان علمي  و زبان عامه مردم را کمتر نمود به گونه‌اي که گاه حتي مختصات زبان علمي بر زبان عامه سايه افکند.

پنجم) اتصال و تعادل ميان دانشگاه و صنعت

ايران کشور بزرگی از نظر سرمايه عظيم مغزهای متفکر و انديشمندی است که در تمام اعصار، دنيا را در برابر اين قوم باهوش و تمدن‌آفرين، به تعجب  وا داشته است. متاسفانه کشور ما، به دلايل شرايط و موانع خاصی در دهه‌های اخير نتواسته است از اين نظر جايگاه درخور خود را در معادلات توسعه جهانی داشته باشد. توسعه و پيشرفت جوامع حاصل اتصال حلقه‌های توسعه علمی، توسعه صنعتی و توسعه اقتصادی است. با اتصال زنجيروار دانشگاه به عنوان متولی توسعه علمی و صنعت به عنوان عامل توسعه صنعتی می‌توان نتايج بسيار مثبتی در زمينه توسعه اقتصادی به بار آورد که کشور را هر روز به سمت پيشرفت و پويايی حرکت خواهد داد. اين توسعه و پيشرفت توانايی‌های بالقوه را به بالفعل تبديل خواهد کرد و هر روز باعث توليد علم و نگاه سازنده و مبتکرانه در زمينه علم خواهد شد. دانشگاه با توليد علم و فن‌آوری روح تازﻩای به صنعت می‌بخشد و با تحول صنعت و مسلح شدن آن به دانش و علم روز، کشور به سوی خودکفايی و توسعه اقتصادی گام‌های موثر برخواهد داشت. با حرکت جامعه به سوی پايه‌گذاری تحقيقات بنيادی، پژوهش‌های علمی و آموزش‌های کاربردی می‌توان نيروی انسانی متخصصي تربيت کرد که خود متولی توليد علم و فن‌آوری ‌باشند و اين سرمايه‌های عظيم، آينده صنعت و اقتصاد کشور را تضمين خواهند کرد.[7]

منابع

منابع مورد استفاده در گزارش جلسات اول و دوم

- سيف اللهي، سيف الله(1374)، اقتصاد سياسي ايران- مجموعه مقاله ها و نظرها، نشر پژوهشكده جامعه پژوهي و برنامه ريزي الميزان، چاپ اول،تهران.

- سيف اللهي، سيف الله(1381)، جامعه شناسي مسائل اجتماعي ايران- مجموعه مقاله ها و نظرها، نشر موسسه انتشارات جامعه پژوهان سينا، چاپ اول، تهران- جوانشیر، اقتصاد سیاسی

- رنسانسی دیگر (فضا و نابرابری اجتماعی)، عماد افروغ، تهران: دانشگاه تربیت مدرس، 1377

- ایران 1427، رضا منصوری، ص25.

- فرهنگ علوم سیاسی، علی آقابخشی، تهران: مرکز اسناد و مدارک علمی ایران، 1374

- توسعه اقتصادی در قرآن و حدیث، محمد محمدی ری‏شهری با همکاری‏سیدرضا حسینی، مترجم: سید ابوالقاسم حسینی (ژرفا)، قم: دارالحدیث، 1382.

- پیشگامان توسعه، تهران: انتشارات سمت

-http://www.hawzah.net/Hawzah/Magazines

-http://www.ommid.com/fa/pages/?cid=351

-http://zayeri.blogfa.com/post-23.aspx

-http://fa.wikipedia.org/wiki

-http://www.rasekhoon.net/article/Show-8538.aspx

-http://www.cloudysky.ir/page/viewtopic.php

-http://sustainability.blogfa.com/

-http://www.iranicds.ir/farsi/view.aspx

-http://www.oskoyi.blogfa.com/

منابع مورد استفاده در گزارش جلسات سوم و چهارم

- سيف اللهي، سيف الله(1374)، اقتصاد سياسي ايران- مجموعه مقاله ها و نظرها، نشر پژوهشكده جامعه پژوهي و برنامه ريزي الميزان، چاپ اول،تهران.

- سيف اللهي، سيف الله(1381)، جامعه شناسي مسائل اجتماعي ايران- مجموعه مقاله ها و نظرها، نشر موسسه انتشارات جامعه پژوهان سينا، چاپ اول، تهران

- دانيل ليتل، تبيين در علوم اجتماعي، مترجم عبدالكريم سروش، (تهران، موسسه فرهنگي صراط، 1373)، ص .99 و رابرت اچ.لاور، پيشين، ص .101 و استفان واگو، پيشين، صص 308-115

- رافائل كاپلينسكي- چارلز كوهر، تكنولوژي و توسعه، مترجم جمشيد زنگنه، (تهران: انتشارات وزارت امورخارجه، 1372).

- نقل از كتاب «تاريخ تحولات اروپا در قرون جديد» نوشته نقي لطفي و محمدعلي عليزاده، انتشارات سمت

- داب، موريس؛ درباره سرمايه‌داري؛ ترجمه ايرج مهدويان؛ چاپ سوم، تهران: رز، 2537

- باران، پل و ديگران؛ اقتصاد سياسي توسعه نيافتگي و رشد؛ ترجمه فرهاد نعماني؛ چاپ اول، تهران: كتابهاي سيمرغ، 1354

- داويدار، م. ح.؛ پويايي جامعه از ديدگاه اقتصاد سياسي؛ ترجمه فرامرز كيا، تهران: آگاه، 1358.

-http://www.fariborzbaghai.org

-http://www.binesheno.com

-http://www.zendagi.com

-http://www.magiran.com

منابع مورد استفاده در گزارش جلسات پنجم و ششم

- سيف اللهي، سيف الله(1374)، اقتصاد سياسي ايران- مجموعه مقاله ها و نظرها، نشر پژوهشكده جامعه پژوهي و برنامه ريزي الميزان، چاپ اول،تهران.

- سيف اللهي، سيف الله(1381)، جامعه شناسي مسائل اجتماعي ايران- مجموعه مقاله ها و نظرها، نشر موسسه انتشارات جامعه پژوهان سينا، چاپ اول، تهران

- رحيمي، مرضيه؛ تاريخ شناسي، نشر مدرسه، تهران،1384 و بیداری ایرانیان از ناظم الاسلام کرمانی

- شاكري حسين آبادي، عباس؛ نابرابري اقتصادي منطقه اي و رابطه آن با مراحل رشد و توسعه دراقتصاد ايران، مقاله از دانشگاه تربيت مدرس، 1382

- اشرف ، احمد ، موانع تاريخي رشد سرمايه داري در ايران ، دوره قاجاريه ، انتشارات پيام ، تهران ، چاپ اول ، 1359

-http://www.bashgah.net

-http://ashian.parsiblog.com

منابع مورد استفاده در گزارش جلسات هفتم و هشتم

سيف اللهي، سيف الله(1374)، اقتصاد سياسي ايران- مجموعه مقاله ها و نظرها، نشر پژوهشكده جامعه پژوهي و برنامه ريزي الميزان، چاپ اول،تهران.

سيف اللهي، سيف الله(1381)، جامعه شناسي مسائل اجتماعي ايران- مجموعه مقاله ها و نظرها، نشر موسسه انتشارات جامعه پژوهان سينا، چاپ اول، تهران

شمیم، علی اصغر؛ ایران در دور، سلطنت قاجار، تهران، افکار، 75

تاجبجش، احمد؛ تاریخ تمدن و فرهنگ در دوره قاجار، شیراز، 77، انتشارات نوید شیراز

آدمیت، فریدون؛ امیرکبیر و ایران، تهران، خوارزمی، 62

واتسن، گرنت؛ تاریخ ایران دوره قاجار، ترجمه وحید مازندرانی، تهران، سخن، 40

اورسل، ارنست؛ سفرنامه اورسل، ترجمه علی اصغر سعیدی، تهران، زوار، 1353

منابع مورد استفاده در گزارش جلسات نهم و دهم

سيف اللهي، سيف الله(1374)، اقتصاد سياسي ايران- مجموعه مقاله ها و نظرها، نشر پژوهشكده جامعه پژوهي و برنامه ريزي الميزان، چاپ اول،تهران.

سيف اللهي، سيف الله(1381)، جامعه شناسي مسائل اجتماعي ايران- مجموعه مقاله ها و نظرها، نشر موسسه انتشارات جامعه پژوهان سينا، چاپ اول، تهران

علی اسدی، توسعه بر جاده تکنولوژی می‌تازد، تدبیر، ش 2، (مرداد 1369)

بهروز گرانمایه، فرهنگ و جامعه، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1376

عبدالعلی قوام، اصول سیاست خارجی و سیاست بین‌الملل، تهران: سمت

جوزف فرانکل، روابط بین‌الملل در جهان متغیر، ترجمۀ عبدالرحمن عالم، دفتر مطالعات وزارت خارجه، 1369

علیرضا ازغندی، روابط خارجی ایران (دولت دست‌نشانده)، تهران: نشر قومس، 1367؛

ج. گازیوروسکی، سیاست خارجی امریکا و شاه، ترجمۀ جمشید زنگنه، تهران: مؤسسۀ خدمات فرهنگی رسا، 1377

عنایت‌الله یزدانی، «انزواگرایی یا انزواگریزی»، سیاست خارجی، سال سیزدهم، ش 2 (تابستان 1378)، ص 263

بیژن ایزدی، «درآمدی بر سیاست»، علوم سیاسی، ش 9؛ ویژه امنیت ملی، 1377

آيت‌الله‌العظمي سيدمحمدهادي ميلاني به روايت اسناد ساواك، ج2، تهران، مركز بررسي اسناد تاريخي، چ اول، 1380

جهانگير آموزگار، فراز و فرود دودمان پهلوي، ترجمه: اردشير لطفعليان، تهران، مركز ترجمه و نشر كتاب، چ اول، 1375

مصطفي الموتي، ايران در عصر پهلوي، ج10، لندن، پكا، مهر 1370/ اكتبر 1991

محسن مبصر، پژوهش: نقدي بر كتاب خاطرات ارتشبد سابق حسين فردوست و گزيده‌هايي از يادمانده‌هاي نويسنده، امريكا، كتابفروشي ايران، 1375/1996

فرد هاليدي، ديكتاتوري و توسعه سرمايه‌داري در ايران، ترجمه: فضل‌الله نيك‌آيين، تهران، اميركبير، چ اول، 1358، ص85

منوچهر هاشمي، داوري؛ سخني درباره ساواك (خاطرات منوچهر هاشمي آخرين مديركل اداره كل هشتم ساواك)

حسين فردوست، ظهور و سقوط سلطنت پهلوي: جستارهايي از تاريخ معاصر ايران، (خاطرات ارتشبد سابق حسين فردوست)، ج 2، تهران، موسسه مطالعات و پژوهشهاي سياسي، چ دوم، 1370

جهانگير تفضلي، خاطرات جهانگير تفضلي، به كوشش يعقوب توكلي، تهران، سازمان تبليغات اسلامي (حوزه هنري و دفتر ادبيات انقلاب اسلامي)، چ اول، 1376

غلامرضا مصور رحماني، كهنه سرباز: خاطرات سياسي و نظامي سرهنگ ستاد غلامرضا مصور رحماني، ج3، تهران، موسسه خدمات فرهنگي رسا، 1366

سعيده لطفيان، ارتش و انقلاب اسلامي: بررسي ساختار ارتش ايران و تاثير روند انقلاب در گرايش ارتش به انقلاب اسلامي، تهران، مركز اسناد انقلاب اسلامي، چ اول، 1380

اسدالله علم، يادداشت‌هاي علم، ج2، به كوشش علينقي عاليخاني، تهران، مازيار و معين، 1377

يحيي افتخارزاده، نظميه در دوره پهلوي (شهريور 1320ــ آبان1355): خاطرات سرلشكر بازنشسته پليس يحيي افتخارزاده، تهران، اشكان و هيرمند، 1377

شجاع جوادي، تاريخ سير پليس در قم، قم، كتابفروشي علامه قم، 1355

د. اميني، تاريخ دوهزاروپانصدساله پليس ايران، بي‌جا، بي‌نا، بي‌تا، صص104ــ103 و صص117ــ113

دكتر علي اميني به روايت اسناد ساواك، ج 3، بخش اول، تهران، مركز بررسي اسناد تاريخي، چ اول، 1379

روزنامه كيهان، ش10701، سه‌شنبه 18 ارديبهشت 1358

اردشير زاهدي، بيست‌وپنج‌سال در كنار پادشاه، خاطرات اردشير زاهدي

محمدعلي سفري، قلم و سياست، ج3، تهران، نامك، 1371

 محمد اختريان، نقش هويدا در تحولات سياسي ــ اجتماعي ايران: بهمن 43 ــ مرداد 56، تهران، علمي، 1375

عبدالمجيد مجيدي، خاطرات عبدالمجيد مجيدي

Nikey Kedde, Iran and The Muslim World: Resistarnce and Revolution, America: NewYork Press, 1995

منابع مورد استفاده در گزارش جلسات يازدهم و دوازدهم

سيف اللهي، سيف الله(1374)، اقتصاد سياسي ايران- مجموعه مقاله ها و نظرها، نشر پژوهشكده جامعه پژوهي و برنامه ريزي الميزان، چاپ اول،تهران.

سيف اللهي، سيف الله(1381)، جامعه شناسي مسائل اجتماعي ايران- مجموعه مقاله ها و نظرها، نشر موسسه انتشارات جامعه پژوهان سينا، چاپ اول، تهران

عباس میلانی، تجدد و تجددستیزی در ایران، تهران، نشر آتیه، 1378

محمدعلی (همایون) کاتوزیان، اقتصاد سیاسی ایران، ترجمه محمدرضا نفیسی، تهران، پاپیروس، 1366، ص39

محمدعلی (همایون) کاتوزیان، تضاد دولت و ملت و نظریه تاریخ و سیاست در ایران، ترجمه علیرضا طیب، تهران، نشر نی، 1380

نیکی. آر. کدی، ریشه‌های انقلاب ایران، ترجمه دکتر عبدالرحیم گواهی، چ2، تهران، دفتر نشر و فرهنگ اسلامی

ماکس وبر، اقتصاد و جامعه، ترجمه دکتر عباس منوچهری و دیگران، تهران، مولی، 1374

هشام شرابی، پدرسالاری جدید، ترجمه سیداحمد موثقی، تهران، کویر، 1380

جان فوران، تاریخ تحولات اجتماعی ایران، ترجمه احمد تدین، تهران، موسسه خدمات فرهنگی رسا، 1377

آن. ک. س. لمتبون، تاریخ ایران بعد از اسلام، ترجمه یعقوب آژند، تهران، امیرکبیر، 1363

محمدرضا خلیلی‌خو، توسعه و نوسازی ایران در دوره رضاشاه، تهران، مرکز انتشارات جهاد دانشگاهی، 1373

حسین بشیریه، موانع توسعه سیاسی در ایران، چ2، تهران، گام نو، 1380

حسین بشیریه، جامعه مدنی و توسعه سیاسی در ایران، تهران، موسسه نشر علوم نوین، 1378

یرواند آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ترجمه کاظم فیروزمند و دیگران، تهران، نشر مرکز، 1378

محمدعلی (همایون) کاتوزیان، اقتصاد سیاسی ایران،

مسعود کارشناس، نفت، دولت و صنعتی شدن در ایران، ترجمه علی‌اصغر سعیدی و یوسف حاجی عبدالوهاب، تهران، گام نو، 1382

دکتر محمدعلی (همایون) کاتوزیان، چهارده مقاله در ادبیات، اجتماع، فلسفه و اقتصاد، تهران، نشر مرکز، 1374

سلسله پهلوی و نیروهای مذهبی به روایت تاریخ کمبریج، ترجمه عباس مخبر، ج3، تهران، طرح نو، 1375

منابع مورد استفاده در گزارش جلسات سيزدهم و چهاردهم

سيف اللهي، سيف الله(1374)، اقتصاد سياسي ايران- مجموعه مقاله ها و نظرها، نشر پژوهشكده جامعه پژوهي و برنامه ريزي الميزان، چاپ اول،تهران.

سيف اللهي، سيف الله(1381)، جامعه شناسي مسائل اجتماعي ايران- مجموعه مقاله ها و نظرها، نشر موسسه انتشارات جامعه پژوهان سينا، چاپ اول، تهران

نوابخش، مهرداد؛ مراحل اساسی توسعه اجتماعی مبتنی بر آموزه های دینی

بهشتی، ژاله؛ راهکارهاي فرهنگي درتوسعه پژوهشگري در ايران، http://andishehadarkalam.blogfa.com

بهشتی، زهرا؛ بررسی نقش و جايگاه دانشگاه و صنعت در توسعه علمی، صنعتی و اقتصادی ايران،1385

ازغندی، علي رضا؛ تلخيص محمد پزشكي؛ تاریخچه جامعه شناسی وعلم سیاست درایران

شاكري حسين آبادي، عباس؛ نابرابري اقتصادي منطقه اي و رابطه آن با مراحل رشد و توسعه دراقتصاد ايران، مقاله از دانشگاه تربيت مدرس، 1382

نكوروح، اعتمادملي، 1380، http://www.bashgah.net

صبوری اکبر، مروری بر توليد علم/حسنی شهناز، نگاهی به روند توليد علم/ فراهانی سعيد، نگاهی به فقر و فقر زدايی/ عليقليان احمد (ترجمه)، سرعت تحول، دانيل بل/ کريميان اقبال مصطفی (ترجمه)، نقش پارک‌های علم و فن‌آوری در توسعه اقتصادی، سنز لوئيس.

رنسانسی دیگر (فضا و نابرابری اجتماعی)، عماد افروغ، تهران: دانشگاه تربیت مدرس، 1377

فرهنگ علوم سیاسی، علی آقابخشی، تهران: مرکز اسناد و مدارک علمی ایران، 1374

توسعه اقتصادی در قرآن و حدیث، محمد محمدی ری‏شهری با همکاری‏سیدرضا حسینی، مترجم: سید ابوالقاسم حسینی (ژرفا)، قم: دارالحدیث، 1382.

آیت الله مصباح یزدی،پرسش ها و پاسخ ها،ج3

نراقی، یوسف؛ توسعه و كشورهای توسعه نیافته، تهران، شركت سهامی انتشار، 1372، چاپ دوم

شایان‌مهر، علیرضا؛ دائرة‌المعارف تطبیقی علوم اجتماعی، تهران، كیهان، 1379، كتاب دوم، چاپ اوّل

آقا‌بخشی، افشاری‌راد، علی، مینو؛ فرهنگ علوم سیاسی، تهران، چاپار، چاپ اول، 1379

http://www.porsojoo.com/en/node/47345

http://www.hawzah.net/Hawzah/Magazines/MagArt.aspx

http://www.oskoyi.blogfa.com

منابع مورد استفاده در گزارش جلسات پانزدهم و شانزدهم

سيف اللهي، سيف الله(1374)، اقتصاد سياسي ايران- مجموعه مقاله ها و نظرها، نشر پژوهشكده جامعه پژوهي و برنامه ريزي الميزان، چاپ اول،تهران.

سيف اللهي، سيف الله(1381)، جامعه شناسي مسائل اجتماعي ايران- مجموعه مقاله ها و نظرها، نشر موسسه انتشارات جامعه پژوهان سينا، چاپ اول، تهران

كِيت گريفين، راهبردهاي توسعه اقتصادي، حسين راغفر، محمدحسين هاشمي، نشر ني، 1382

دكتر مصطفي سليمي‌فر، اقتصاد توسعه، انتشارات موحد، 1382

دكتر محمود متوسلي، توسعه اقتصادي، سازمان مطالعه و تدوين كتب علوم انساني دانشگاه‌ها (سمت)، 1382

ديويد كلمن، فورد نيكسون، اقتصادشناسي توسعه‌نيافتگي، دكتر غلامرضا آزاد (ارمكي)، موسسه انتشاراتي و فرهنگي وثقي، 1378

مايكل تودارو، توسعه اقتصادي در جهان سوم، دكتر غلامرضا فرجادي، موسسه عالي پژوهش در برنامه‌ريزي وتوسعه، 1382

دان بلانت، مارك جكسون، اقتصاد كار و نيروي انساني، محسن رناني، انتشارات فلاحت ايران، 1373

هيات نويسندگان، مقدمه‌اي بر كارآفريني، سيامك نطاق، سازمان ملي بهره‌وري ايران، 1380

عليرضا بوشهري، فن‌آفريني، سازمان همياري اشتغال فارغ‌التحصيلان، 1381

عليرضا بوشهري، فن‌آفريني، سازمان همياري اشتغال فارغ‌التحصيلان، 1381

سازمان همياري اشتغال فارغ‌التحصيلان، شوراي عالي اطلاع‌رساني،مجموعه مقالات همايش نقش فناوري اطلاعات در اشتغال، تهران، 1380

عبدالحسين نيك‌گهر، مهناز كاشاني، گزارش طرح بيمه روستاييان، موسسه عالي پژوهش تامين اجتماعي، 1375

محمد طبيبان، اقتصاد ايران، موسسه عالي پژوهش در برنامه‌ريزي و توسعه، 1378

ابراهيم رزاقي، گزيده اقتصاد ايران، انتشارات اميركبير، 1375

ابراهيم رزاقي، آشنايي با اقتصاد ايران، نشر ني، 1381

حسين سلطان‌زاده، مقدمه‌اي بر تاريخ شهر و شهرنشيني در ايران، نشر آبي، 1365

عليرضا استعلاجي، بررسي و تحليل رويكردها و راهبردهاي توسعه روستايي-ناحيه‌اي، نشريه جهاد، سال 22، شماره 250-251 و 252، خرداد و تير و مرداد 1381

بهاءالدين نجفي، درباره اقتصاد كشاورزي ايران، انتشارات علمي و فرهنگي، 1376

محسن ابراهيم‌پور، احمد ترك‌نژاد، آموزش و بسط اشتغال در روستا، نشريه جهاد، سال 22، شماره 250-251، خرداد و تير 1381

نيلي و همكاران، استراتژي توسعه صنعتي كشور، دانشگاه صنعتي شريف، 1382

افسانه و همايون فرهاديان، جايگاه و نقش صنايع روستايي در توسعه روستايي، نشريه جهاد، سال 23، شماره 258، مرداد و شهريور 1382

تي. پترين، كارآفريني به منزله يك نيروي اقتصادي در توسعه روستايي، حميدرضا زرنگار، نشريه جهاد، سال 22، شماره 253، مهر و آبان 1381

محمدعلي خطيب، اقتصاد ايران، انتشارات دانشگاه آزاد اسلامي واحد تهران، 1374

مهرداد توده روستا، ايجاد اشتغال در مناطق روستايي، راهي به سوي توسعه روستايي و غلبه بر فقر،‌ نشريه جهاد، سال 23، شماره 257، خرداد و تير 1382

محمدحسين عمادي، اسفنديار عباسي، كارآ‏فريني در روستا، نشريه جهاد، سال 22، شماره 250-251، خرداد و تير 1381

محمدمهدي بهكيش، اقتصاد ايران در بستر جهاني‌شدن، نشر ني، 1381

http://www.cloudysky.ir/page/viewtopic.php

http://sustainability.blogfa.com/

http://www.iranicds.ir/farsi/view.aspx

http://fa.wikipedia.org

[1] محمدحسين عمادي، اسفنديار عباسي، كارآ‏فريني در روستا، نشريه جهاد، سال 22، شماره 250-251، خرداد و تير 1381

[2] محمدمهدي بهكيش، اقتصاد ايران در بستر جهاني‌شدن، نشر ني، 1381

[3] سيف اللهي، سيف الله(1374)، اقتصاد سياسي ايران- مجموعه مقاله ها و نظرها، مقاله ي دموكراسي

[4] سيف اللهي، سيف الله(1374)، اقتصاد سياسي ايران- مجموعه مقاله ها و نظرها، مقاله ي دموكراسي،ص173

[5] http://javadi-dy.blogfa.com/8605.aspx

[6] رضا قلي، علي؛ "جامعه شناسي خودکامگي؛ "نشر ني؛ تهران؛ 1370، ص 139