بديهي است كه تحقيق كيفي با آن همه گستردگي و ريشه‌هاي ذهني متعدد داراي رويه‌هاي شناخته شده است، و اين چيزي است كه همه صاحب نظران درباره آن اتفاق نظر دارند.
1- تقسیمات روش تحقيق كيفي
‏‏‏جي‌كاب[1](1987-1988) روش‌هاي تحقيق كيفي را در رشته علوم تربيتي، طبقه بندي كرد. اين پژوهشگر كه پايه و اساس كار خود را بر روش‌هاي تاريخي و نظام علمي نهاده است، توانست شش روش ارائه نمايد.
1-1- نخستين آن‌ها رفتار شناسي مردم[2] است. كه كارهاي بلارتن و جونز[3](1972) و اسميت[4](1974) بر اين روش قرار دارد. در اين روش  سعي مي شود تا انواع رفتار‌هاي انسان شناسايي و درك شود. داده‌ها را از مجراي مشاهده و تجزيه و تحليل مقادير كمي جمع‌آوري مي‌نمايند، و گاهي از ضبط صوت و فيلم استفاده مي‌نمايند.
1-2- روان شناسي بوم شناسي[5] دومين روشي است كه در آن به
 
 
برای تهیه مطلب کامل در محیط word لطفا اینجا را کلیک فرمایید.باتشکر
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
رابطه متقابل انسان و محيط، در شكل دادن  به رفتار ،توجه مي‌شود. در روان شناسي بوم شناسي كه نمونه آن را مي توان در كارهاي باركر[6](1968) و لوين[7](1936) سراغ گرفت بر داده‌هاي مورد مشاهده تأكيد مي‌شود و در مواردي هم نوار و ضبط صوت مورد استفاده قرار مي‌‌‌گيرد، به ويژه محيط از اهميت بالايي برخوردار است. به گفته دي، پركينز و وين تالر[8](1979) ّبستر يا محيط فيزيكي ويژگي ها و نظام حاكم در آن موجب بروز و مانع رفتارمي شود.ّ  هدف اصلي اين روش شرح يا توصيف اين گونه رفتار‌ها و تجزيه و تحليل اثراتي است كه عوامل محيطي بر اين رفتار‌ها مي‌گذارند.
1-3- سومين روش را مردم نگاري(قوم نگاري) كل‌گرا[9] مي‌نامند كه نمونه آن را مي‌توان در كارهاي گودناف[10](1971) ميد[11](1970) و سندي[12](1971) سراغ گرفت. در اين روش فرهنگ انساني نقش اساسي دارد و اين همان چيزي است كه پژوهشگران در اجراي روش مربوطه در صدد شرح، توصيف و تجزيه و تحليل آن بر مي‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌آيند. آن دسته از پژوهشگراني كه از روش مردم نگاري كل‌گرا استفاده كرده‌اند، كوشيده اند با به كارگيري روش مشاهده مشاركتي[13] داده هايي را جمع آوري كنند، تا بدين وسيله ديدگاه‌هاي افراد مورد تحقيق مستند گردد.
1-4- در روش انسانشناختي[14](انسان شناسي مبتني بر شناخت) اساس فرض بر‌اين گذاشته مي‌شود كه ديدگاه‌هاي كساني كه در تحقيق مشاركت مي‌كنند بر‌دو دسته است: گروه‌هايي‌كه به شكل توجه مي‌كنند و گروه‌هايي كه در صدد شناخت معاني و مفاهيمي بر مي‌آيند كه به طور منظم بين افراد رد و بدل مي‌شود. اسپرادلي[15](1979) از طريق مصاحبه‌هاي عميق و آزاد داده‌هايي را جمع‌آوري، سپس از ديدگاه كيفي آن‌ها را تجزيه و تحليل و روش مزبور را معرفي مي‌‌نمايد.
1-5- كارهاي اريكسان[16](1977) و همكارانش(اريك سان و ماهات[17]1982 و اريك سان و ويل‌سان 1982[18]) نمونه‌هايي از مردم‌نگاري ارتباطي[19]( مردم‌نگاري بر مبناي ارتباطات) است و اين پنجمين روشي است كه جي‌كاب مورد توجه قرار داده است. اين گروه مردم‌نگار كه تحقيقات خود را بر پايه زبان‌شناسي گذارده‌اند. با توجه به روابط متقابل گفتاري و غير‌گفتاري(با استفاده از روش‌هاي مشاهده مشاركتي) داده‌هايي را جمع‌آوري و براي ثبت اين روابط از فيلم و ضبط صوت استفاده كرده‌اند
1-6- كارهاي بلومر(1969) و دين زين(1978) بر اساس ششمين روش قرار دارد كه آن را تعامل گرايي نمادين مي‌نامند. در اجراي اين روش، پژوهشگر مي‌كوشد تا دريابد كه افراد مقصودشان از ايجاد ارتباط متقابل چيست و چه معنا يا برداشتي از اين ارتباط دارند. در اين روش بر معنا يا مفهومي كه در سازمان هاي اجتماعي وجود دارد تأكيد مي‌شود.
ما بايد دو روش ديگر تحقيق را به نام«پژوهش عملي» و «تحقيق مشاركتي» به اين مجموعه اضافه كنيم. در هر دو روش سيستم كنوني اجتماعي مورد نظر يا هدف است. ولي بايد يادآور شد كه تحقيق مشاركتي بيشتر جنبه آرمان گرايانه دارد و در پي راه‌هايي خاص بر مي‌آيد. براي طرح پرسش و شيوه جمع‌آوري داده‌ها، پژوهشگرو جامعه با افراد مورد تحقيق همكاري مي‌كنند و مي‌توان آن را در يك استراتژي نوين كه آموزگار يا معلم نقش پژوهشگر را در سيستم آموزشي بر عهده مي‌گيرد، مشاهده كرد. نمونه تحقيق مشاركتي را مي‌توان در كار ماگويير كه در مورد زنان شكست خورده انجام داد، مشاهده كرد. 
اين طبقه‌بندي‌ها مي‌تواند ما را به گونه‌اي از روش‌هاي تحقيق كيفي رهنمون گردد. در هر روش اساسي فرض بر اين گذاشته مي‌شود كه تحقيق بايد به صورت منظم(سيستماتيك) در يك زمينه طبيعي انجام شود و نبايد همانند يك تحقيق تجربي در يك محدوده تصنعي صورت بگيرد. شيوه‌اي كه پژوهشگر در‌صدد جمع‌آوري داده‌ها بر مي‌‌آيد، اين كه آيا داده‌ها به رفتار‌هاي گفتاري يا غير‌گفتاري(يا هردو) مستند گردند، و نيز اينكه آيا كار مناسب اين است كه از افراد خواست ديدگاه خود را ابراز دارند يا خير و سرانجام اينكه اين داده‌ها را چگونه مي‌توان تجزيه و تحليل كرد و چه شيوه اي مناسب تر و بارورتر است. به اين ترتيب محقق در مي‌يابد كه آيا اين تحقيق با يكي از روش‌هايي كه در زير چتر تحقيق كيفي قرار دارد، انجام شده است يا خير. در تحقيق كيفي براي ديدگاه‌هاي افراد مورد تحقيق ارزش قايل مي‌شوند و مي‌كوشند تا از ديدگاه‌هاي آن‌ها آگاه گردند. ضمن آن‌كه پژوهشگر و افراد مورد تحقيق با هم رابطه متقابل برقرار مي‌كنند. اين تحقيق هم حالت توصيفي دارد و هم تبييني، و سرانجام اينكه براي جمع‌آوري داده‌هاي اصلي به گفته‌ها و رفتار‌هاي قابل مشاهده افراد تكيه مي‌كنند.
البته شايان ذكر است كه ما معمولاً در زمينه تحقيقات كيفي با كمبود مواجه هستيم. سازمان‌هايي كه منابع مالي تحقيق را تأمين مي‌كنند و كميته‌هاي تحقيقاتي كه در دانشگاه‌ها( جهت گذرانيدن دوره‌هاي كارشناسي‌ارشد و دكتري) نظارت مي‌كنند به موضوع تحقيق كيفي از زاويه‌اي بدبينانه نگاه مي‌كنند.(مارشال و راسمن،1381)
2- تعريف تحقيق موردي
بر اساس اين نوع مطالعه هر واحد اجتماعي همچون يك كل به حساب مي‌آيد. اين واحد مي‌تواند يك فرد، يك سازمان، يك خانواده، يا حتي يك جامعه باشد. از اين رو به نظر گودوهات « روش موردي بيش از همه يك رويكرد است كه بر اساس آن هر واحد اجتماعي همچون يك كل در نظر گرفته مي‌شود. حال اين واحد مي‌تواند يك فرد، يك خانواده، يك نهاد اجتماعي يا حتي يك جامعه باشد.
موريس دوورژه، در تعريف مطالعه موردي مي‌نويسد:« اصطلاح مطالعه موردي معرف دو چيز است كه در عمل با هم اختلاف دارند : نخست، يا موضوع بر سر تحليل ژرف رفتار يك فرد است، چه از راه سند‌هاي شخصي و چه از راه مصاحبه‌هاي خاطرات. و اين معني اصل و دقيق مطالعه موردي است. دوم، در معناي گسترده‌تري، مطالعه موردي را به هرگونه بررسي تك نگاري كه در باره يك حادثه يا تصميم، يا درباره يك مورد خاص انجام مي‌شود، اطلاق مي‌كنند...
حقوق‌دانان امريكايي اين روش را هميشه براي بررسي حقوقي به كار برده‌اند، سپس جامعه‌شناسان اين روش را مورد استفاده قرار دادند. آلن پيرو در اثرش فرهنگ علوم اجتماعي مي‌نويسدكه« روش موردي في‌نفسه روشي در تحقيق جامعه‌شناسي است كه از طريق آن سعي مي‌شود مطالعه يك پديده ملموس، يك مورد خاص، با مشاهده تمامي جوانب آن، بررسي فرايندش در ارتباط با ديگر پديده‌هايي كه آن را احاطه كرده‌اند به عمل آيد. با اين تعريف، روش موردي به روش تك‌نگاري نزديك مي‌شود. چه، حيات يك واحد را در زمان و با در نظر گرفتن گرايش‌هايش، به مطالعه مي‌نهد.»
نکته: با توجه به سه شرط زير هر استراتژي روش تحقيق نقاط ضعف و قوت خود را دارد. آن سه شرط عبارتند از:
1-      نوع پرسش مورد تحقيق. 2- كنترلي كه پژوهشگر بر رويدادهاي رفتار واقعي دارد.
    3- تمركز بر پديده‌هاي معاصر ونه پديده‌هاي تاريخي.
به طور كلي تحقيقات موردي زماني برتري مي‌يابند كه پرسش‌هايي با ادوات استفهام «چگونه» يا «چرا» مطرح مي‌باشند و نيز زماني كه پژوهشگر كنترلي بر رويدادها ندارد و آن‌گاه كه پديده مورد توجه متعلق به زمان معاصر و در بستر زندگي واقعي قرار داشته باشند. چنين تحقيقات موردي «تبييني»[20] را مي‌توان با دو تحقيق ديگر، يعني تحقيقات موردي« اكتشافي» و «توصيفي»[21] تكميل كرد. پژوهشگر بدون توجه به نوع تحقيق موردي بايد در طرح‌ريزي و انجام تحقيقات موردي دقت زيادي بنمايد تا بر خرده‌گيري‌ها و انتقادهايي كه بر تحقيق سنتي مي‌آيد فايق شود.
2-1- زمینه های کاربرد تحقیق موردی: به عنوان يك استراتژي، آن را در زمينه‌هاي زير به كار مي‌برند:
·                سياست، علوم سياسي و مديريت دولتي.
·                روان‌شناسي اجتماعي و جامعه‌شناسي.
·                تحقيقاتي كه در زمينه مديريت و سازمان انجام مي‌شود.
·        تحقيقاتي كه در زمينه برنامه‌ريزي شهري و منطقه‌اي، مثل تحقيقا‌تي كه در زمينه برنامه‌ها، همسايه‌ها (منطقه‌هاي مجاور) يا سازمان‌ها و نهاد‌هاي دولتي انجام مي‌شود.
·        مطالعات و تحقيقاتي كه به منظور پايان‌نامه‌هاي دوره‌هاي كارشناسي ارشد و دكتري(در علوم اجتماعي) انجاممي‌شود.(روش تحقيق موردي، رابرت ين: 1-7) 2-2- سابقه تاريخي 
درآغاز لوپله به كاربرد منظم اين روش پرداخت. اما از ديدگاه اودم و جوچر اولين تاريخ‌نويسان بدان تمسك جستند. چه آنان يك دوران از تاريخ يك ملت را بطور كامل و همه‌جانبه مطمح نظر قرار دادند. با وجود اين تا زماني كه هيلي اثر خود به نام « فرد بزهكار» و توماس و زنانيخي اثر مشترك خود به نام« دهقان لهستاني در امريكا و اروپا» را منتشر ساختند، توجه به اين روش به صورت جدي انجام نگرفت. پس از آن مطالعات موردي بسياري مورد توجه قرار گرفت. از جمله چنين تحقيقاتي كار ويليام وايت تحت عنوان « بي‌سرپناه‌ها» است. او به روش مشاهده همراه با مشاركت زندگي مردم در يكي از محله‌هاي فقير‌نشين ايتاليايي در يكي از شهر‌هاي امريكايي را بدين‌طريق بررسي كرد.
تا قبل از كار تحقيقي وايت جامعه‌شناسان معتقد بودند چنين محلات فقير نشيني از سازمان‌دهي اجتماعي برخوردار نبوده و نظم و ترتيبي در آنجا رعايت نمي‌شود. اما وايت نشان داد اين همسايگي فقير‌نشين ايتاليايي خيلي هم سازمان‌يافته است. كار ديگر از گافمن، تحت‌عنوان‌« تيمارستان» است. اروينگ گافمن نيز ماه‌ها به‌عنوان كارمند يك بيمارستان رواني اقامت گزيد و از طريق روش مشاهده، گزارش دقيق و با ارزشي از نتايج تحقيقاتش را در مورد اينكه چگونه سيستم بيمارستان رواني شخصيت انسان‌ها را از بين مي‌برد و حتي ممكن است مشكلات و مسائل رواني بيماران را تشديد كند، منتشر كرد.( روش هاي تحقيق در علوم اجتماعي، باقر ساروخاني،ج 305.1) 2-3- ويژگي‌های روش تحقیق موردی
اين روش از جهاتي بسيار حائز‌اهميت است:
2-3-1- شناخت كل واقعيت: تنها با استفاده از اين روش مي‌توان كل يك واقعيت را فهميد. روش موردي بهترين شيوه براي پياده كردن ديدگاههاي كل‌نگر، نظريه گشتالت و همچنين انديشه آناني است كه بر پيكربندي واقعيت تكيه دارند. شناخت ابعاد نهان پديده اجتماعي، تحقيق موردي پرده ظاهر را بالا مي‌زند و به اعماق دست مي‌يابد و واقعيت را در كنه آن بررسي مي‌كند. به مطالعات ژرفانگر مي‌پردازد و شبكه محلي را كشف مي‌كند.
2-3-2- دستيابي به كليت منحصر بفرد: هميشه در جامعه آينده‌اي خاص و كليتي بي‌نظير وجود دارد كه شناخت آن تنها از طريق مطالعات موردي امكان‌پذير مي‌باشد.
2-4- نقاط ضعف و قوت این روش:
از جمله نقاط قوت تحقيق موردي آن است كه به شناخت تمامي ابعاد يك واحد اجتماعي مي‌پردازد. مطالعه موردي نقطه اوج هر شناخت تام، كل و همه‌جانبه است. از ويژگي‌هاي منحصر بفرد تحقيق موردي اين است كه مي‌تواند بر دانش فردي، سازماني، اجتماعي و سياسي ما بيفزايد و از اين نظر به عنوان يك پديده منحصر بفرد به حساب مي‌آيد. تحقيق موردي اين امكان را بوجود مي‌آورد تا يك مفهوم كلي و جامع به رويدادهاي زندگي حقيقي بدهيم. رويدادهايي مثل چرخه زندگي فرد. فرايندهاي سازماني و مديريت. تغييراتي كه در همسايگي ما رخ مي‌دهد، روابط بين‌المللي و رشد يا پيشرفت صنايع.
زماني اين‌طور تصور مي‌شد كه تحقيق موردي مناسب براي پژوهش‌هاي اكتشافي است. تحقيقات پيمايشي براي قضاياي توصيفي مناسب است و از شيوه آزمايش براي تحقيقات تبييني و علي بايد استفاده كرد. در حاليكه امروز ما مي‌دانيم كه براي تأمين هر سه هدف مي‌توان از هر يك از سه روش موردي (اكتشافي، توصيفي يا تبييني) استفاده كرد. تحقيق موردي حتي در زمينه پژوهش‌هاي تبييني و علي هم كاربرد دارد و كاربرد آن تنها به تحقيقات اكتشافي محدود نمي‌شود. هدف پژوهشگر بايد اين باشد كه استدلال‌هاي موافق و مخالف را نسبت به يك مجموعه رويداد برشمارد و مشخص كند كه اين نوع استدلال‌ها در كجاي ديگر كاربرد دارد.
نقطه قوت و منحصر بفرد تحقيق موردي در توانايي‌هاي آن است كه مي تواند از انواع مدارك (مثل اسناد، آثار فرهنگي و تاريخي، مصاحبه و مشاهده) استفاده كند. فراتر اين‌كه، در برخي از شرايط شخص پژوهشگر با مشاركت در تحقيق شاهد رويداد است و بدين‌وسيله مي‌تواند در فرآيند پژوهش تغييرات غير‌رسمي بدهد. و پژوهشگر زماني تحقيقات آزمايشي انجام مي‌دهد كه بتواند رفتار رويداد را به صورتي دقيق، مستقيم و منظم تغيير دهد. در پاره‌اي از شرايط مي‌توان بيش از يك روش تحقيق را مورد استفاده قرار داد. براي مثال مي‌توان در درون يك تحقيق موردي تحقيق پيمايشي(زمينه يابي) به اجرا در‌آورد. يا بالعكس. بنا بر‌اين روش‌هاي گوناگون تحقيق مانعه‌الجمع نيستند. ولي شرايطي نيز وجود دارند كه در آن‌ها روش تحقيق خاصي، مزيت مشخصي دارد. در موارد زير تحقيق موردي مزيت بيشتري دارد:
در رابطه با رويدادهاي كنوني كه پژوهشگر بر آنان كنترل اندكي دارد يا هيچ كنترلي ندارد و پرسشي با كلمه هاي«چگونه» و «چرا» مطرح است.
يكي از ويژگي‌هاي خاص تحقيق موردي اين است كه اين تحقيق زمان زيادي مي‌گيرد و نتيجه آن انبوهي از اسناد و مدارك است. البته راه‌هايي براي اجتناب از اين امر وجود دارد كه ما در قسمت‌هاي بعدي آن را مطرح مي‌كنيم.
تحقيق موردي تنها به كسب داده‌هايي كه محقق در تهيه آن‌ها مشاركت كرده بستگي ندارد بلكه مي‌توان حتي در يك كتابخانه نشست و با استفاده از يك خط تلفن( با توجه به موضوع مورد تحقيق) يك تحقيق موردي معتبر و با كيفيت بالا انجام داد. شايان ذكر است كه انجام يك تحقيق موردي بسيار مشكل است و مسأله اين است كه براي آزمودن توانايي يك پژوهشگر براي انجام تحقيق موردي خوب، راه شناخته شده‌اي نداريم. هنوز كسي نتوانسته است براي انجام يا اجراي يك تحقيق موردي مهارت‌هاي لازم را بر‌شمارد. برخي از تلاش‌هاي روزنامه‌نگاران در آن‌جهت صورت گرفته كه مي‌توان نتيجه كار را يك تحقيق موردي به‌حساب آورد. در واقع يكي از مشهورترين تحقيقات موردي به وسيله واشنگتن پست ارائه شد كه دو گزارشگرآن را درباره ماجراي واترگيت ارائه كردند.
كتاب برنستاين و وودواردز[22]با عنوان همه كاركنان رياست جمهوري (1974) به عنوان مطلبي جالب درباره افتضاح واترگيت در خاطره افراد باقي مانده است. اين كتاب درباره استعفاي رئيس جمهور ريچارد نيكسون نوشته شده است. در اين كتاب قضيه،افتضاح واترگيت يا رياست و مديريت نيكسون نيست. بلكه مقصود« كشف» ماجرا است و مجموعه‌اي از رويدادها را در برمي‌گيرد كه پس از اين افتضاح آشكار گرديد. آن دو نويسنده با خوانندگان اثر خود روبرو مي‌شدند و پرسش‌هايي را با «چگونه» و «چرا» مطرح مي‌كردند: چگونه اين مطلب كشف شد، چرا آن اتفاق افتاد؟ اين كتاب مجموعه هايي از وقايع و رويدادهايي است كه به يگديگر گره زده شده‌اند. و هر جزء تكميل كننده اجزاء قبلي است. كاربرد مسئله «چگونه و چرا» در شرايط پيچيده زندگي انساني يك نمونه كلاسيك از كاربرد تحقيق موردي است. خواه به وسيله روزنامه نگاران انجام شود و يا به وسيله دانشمندان علوم اجتماعي. در تحقيق موردي مدارك و شواهد كمي نيز وجود دارد. در واقع مدارك كمي يا كيفي، نوعا‏‏ً ملاك تعيين روش تحقيق نيست. به عنوان مثال در برخي از تحقيقات آزمايشگاهي يا پيمايشي به جنبه هاي كيفي توجه مي شود نه جنبه هاي كمي« به عبارتي تحقيق كمي را نبايد با تحقيق كيفي اشتباه بگيريم.» تحقيق كيفي هميشه منجر به تحقيق موردي نمي‌شود. تحقيقات موردي مي‌توانند به صورت كامل بر اساس شواهد كمي استوار باشند. در پژوهش‌هايي كه براي قضاوت و ارزيابي انجام مي‌شوند تحقيقات موردي جايگاه ممتاز و مشخصي دارند.
از جمله نقاط ضعف مطالعه موردي نیز آن است كه:
الف) فاقد قدرت تعميم است. هرچند كه ابزاري ارزشمند است و با استفاده از آن مي‌توان متغيرهاي معنادار را كشف كرد اما امكان تعميم داده‌ها را فراهم نمي‌سازد زيرا فقط بر روي يك مورد صورت مي‌گيرد و در يك مقطع زماني است.
ب) ديگر آنكه فاقد اعتبار دروني نيست باز هم به همين دليل كه در يك مقطع زماني و براي يك‌بار صورت مي‌گيرد. روابط علي را مورد شناخت و تحليل قرار نمي‌دهد، بسياري از دانشمندان آنرا براي مراحل ماقبل تجربي تحقيق مفيد مي‌دانند.( ساروخاني، 1383 ،ص 300-307)
2-5- سه موضعي كه امكان دارد براي يك تحقيق وجود داشته باشد عبارتند از:
2-5-1- نوع پرسشي كه در تحقيق مطرح است.
2-5-2- ميزان كنترلي كه پژوهشگر بر رفتار رويداد واقعي دارد.
2-5-3- ميزان تمركزي كه بر رويداد كنوني در مقايسه با رويدادهاي گذشته و تاريخي مي‌شود.
در جدول 1-1 اين سه وضع نشان داده شده است. در هر ستون، ما نشان مي‌دهيم كه چگونه يكي از اين سه وضع با پنج استراتژي يا روش تحقيق عمده، از نظر علوم اجتماعي، ارتباط دارد.
جدول 1-1: شرايط در رابطه با استراتژي‌هاي گوناگون
نوع استراتژي(روش تحقيق)      نوع پرسشي كه مطرح است             رفتار رويداد نياز به كنترل دارد
آزمايشي                                چگونه، چرا                                آري
پيمايشي(زمينه يابي)                 چه كسي، چه‌چيز، كجا،
چه‌تعداد، چه‌مقدار                          خير
 
تجزيه و تحليل مدارك سوابق      چه كسي، چه‌چيز، كجا،
چه‌تعداد، چه‌مقدار                          خير
تاريخي                                 چگونه، چرا                                خير
موردي                                 چگونه، چرا                                خير
 
پرسش‌هايي كه با كلمات چگونه و چرا مطرح مي‌شوند بيشتر در پي روابط علي هستند. نخستين و مهم‌ ترين شرط براي تفكيك روشهاي تحقيق از يكديگر شناخت نوع پرسشي است كه مطرح مي‌شود. كلمات ” چگونه “ و ” چرا “ در ابتداي پرسش براي مواردي مناسب است كه بايد از تحقيق موردي، آزمايشي يا تاريخي استفاده كرد.
براي پي بردن به نوع پرسش بايد به جنبه محتوايي و جنبه شكلي پرسش توجه كرد. براي مثال از نظر محتوايي بايد ببينيم كه درباره چه چيزي تحقيق مي‌كنيم؟ و از نظر شكلي بايد اين پرسش را مطرح كرد كه ” چرا “ يا ” چگونه “ پرسشي را مطرح مي‌كنم. شكل پرسش مسير و روش تحقيق را مشخص مي‌‌كند.
ميزان كنترل بر رفتار رويداد (جدول 1-1، ستون 2) و تمركز بر رويدادهاي گذشته و تاريخي (جدول 1-1، ستون 3) اگر فرض كنيم در تحقيق مورد نظر مي‌توان با كلمه‌هاي ” چگونه “ و ” چرا “ پرسش‌هايي را مطرح نمود در آنصورت ميزان كنترلي كه پژوهشگر مي‌تواند بر رفتار رويداد اعمال كند عامل تعيين كننده روش تحقيق (موردي، آزمايشي و تاريخي) مي‌شود.
تحقيق تاريخي زماني ارجحيت دارد كه پژوهشگر هيچ كنترلي بر رويداد نداشته باشد. روش تاريخي با يك گذشته ” مرده“ سر و كار دارد. يعني زماني كه كسي زنده نيست تا گزارش بدهد.
تحقيق موردي زماني اولويت دارد كه فرد پژوهشگر درصدد برآيد رويدادهاي كنوني را بررسي كند ولي نتواند در رفتار ذي‌ربط هيچ نوع دستكاري كند يا آن را تغيير دهد. از اين رو تحقيق موردي بيشترير‌برهان تكنيك‌ها و روش‌هايي متكي است كه در تحقيق تاريخي مورد استفاده قرار مي‌گيرد، با اين تفاوت كه براي كسب مدارك و شواهد از دو منبع استفاده مي‌شود كه معمولاَ در گزارشات تاريخي گنجانده نمي‌شود: مشاهده مستقيم و مصاحبه منظم.
2-6- چهار كاربرد متفاوت تحقيقات موردي عبارتند از:
2-6-1-                 بيان روابط علي بين رويدادهاي زندگي واقعي.
2-6-2-                 شرح بستري كه در آن اقدامي صورت گرفته است.
2-6-3-                 استفاده از تحقيق موردي به عنوان يك وسيله ارزيابي، يعني ارائه يك نمونه از تحقيق موردي به عنوان يك الگوي توصيفي.
2-6-4-                 زماني كه ساير روش هاي تحقيق نتوانند به نتايج قطعي و مشخصي برسند.( ك .ين، 1376ص7-23)  2-7- اجزاي تشكيل دهنده طرح تحقيق
   در ابتدا به طور بسيار خلاصه به اين مطلب اشاره مي‌‌كنم كه هر نوع تحقيق داراي يك طرح تحقيق ضمني است. به ساده‌ترين شكل، طرح يعني وجود يك سلسله مراحل منطقي كه داده‌هاي آزمايشي را به پرسش‌هاي نخستين تحقيق مرتبط مي‌سازدو سرانجام آن را به نتايج و دستاوردهايش متصل مي‌كند.به زبان غير‌فني چنين مي‌گويند كه طرح تحقيق، يك برنامه عملي براي رفتن از «اينجا» به «آن‌جا» است.كه واژه«اينجا» پرسشهاي نخستين و واژه «آنجا» پاسخ‌هاي اين يرسشها است.
از ديدگاه تحقيق موردي يك طرح تحقيق موردی داراي پنج ركن اصلي است. آن ها عبارتند از :
اول) پرسش‌هاي تحقيق.
دوم) موضوع يا پيشنهاد‌هاي تحقيق.
سوم) واحدهايي را كه بايد تجزيه و تحليل كرد.
چهارم) منطقي كه داده‌ها را به فرضيه يا موضوع تحقيق وصل مي‌كند.
پنجم) شاخص‌هايي كه بر اساس آن بايد دست‌آورد‌ها را تفسير كرد.
2-7-1-پرسش‌هاي تحقيق: روش تحقيق موردي، مناسب پرسش‌هايي است كه با كلمه‌‌هاي «چگونه و چرا» شروع مي‌شوند. بنابراين نخستين كار اين است كه به صورتي دقيق ماهيت پرسش‌هاي تحقيق را از اين نظر مشخص كنيم.
2-7-2-قضيه يا موضوع تحقيق: در تحقيق موردي، پرسش‌هاي تحقيق، مشخص نمي‌كنند كه درباره چه چيزي بايد تحقيق كرد. اگر پژوهشگر مجبور باشد موضوع يا قضيه را بيان كند، مي‌توان گفت كه در مسير درست گام نهاده. براي مثال در پاسخ به اين سؤال كه: چگونه و چرا سازمان‌ها با هم همكاري مي‌كنند؟ مي‌توان چنين گفت كه : سازمان‌ها از آن حهت با هم همكاري مي‌كنند كه منافع مشترك به دست آورند، يا اينكه منافع مشترك آن‌ها در آن نهفته است. يك چنين قضيه يا موضوعي علاوه بر آن‌كه بازتابي از مسئله‌اي تئوريك يا نظري مهم است، مي‌تواند نقطه آغاز كار باشد و به پژوهشگر بگويد كه در كجا به دنبال مدارك و شواهد ذي ربط باشد.
2-7-3-واحد تجزيه و تحليل: اين ركن به ارائه طرح تحقيق مربوط مي‌شود. براي مثال در يك تحقيق موردي كلاسيك، «قضيه يا مورد» تحقيق مي‌تواند يك فرد باشد، مثل بيماري كه در بيمارستان بستري است، يا دانشجويي كه روي او تحقيق مي‌شود، يا گروه خاصي از رهبران سازمان‌ها، در يك چنين وضعي، فرد واحد اصلي تجزيه و تحليل است كه مورد تحقيق قرار مي‌گيرد. هر قدر موضوع، مشخص‌تر باشد انجام تحقيق امكان پذير‌تر است.«مورد» تحقيق مي‌تواند يك رويداد يا يك واحد سازماني باشد كه نمي توان به صورتي دقيق، آن را تعريف كرد. و اين مشكل را با خود به همراه داشته باشد كه آغاز و پايان هيچ نقطه‌اي به صورتي دقيق تعيين نشده است. به عنوان يك قانون كلي، مشخص كردن واحد تجزيه وتحليل به شيوه‌اي بستگي دارد كه پرسش‌هاي نخستين تحقيق به تعريف در مي‌آيند. براي مثال شما مي‌خواهيد در اين‌باره تحقيق كنيد كه: هنگامي كه ماليات‌هاي دولت مركزي كاهش مي‌يابد، يك سازمان چگونه مي‌تواند بهره‌وري خود را بالا ببرد؟ واحد تجزيه و تحليل ( قضيه اصلي ) سازماني است كه مي‌خواهيد روي آن تحقيق كنيد.
2-7-4- مرتبط ساختن داده‌ها با موضوع
2-7-5- شاخص‌‌هاي براي تفسير دستاوردها: اين دو ركن چهارم و پنجم شامل گام‌هايي است كه در تحقيق موردي بايد براي تجزيه و تحليل داده‌ها برداشت، مرتبط ساختن داده‌ها با موضوع مي‌تواند از راه‌هاي گوناگون انجام شود و هيچ راهي را نمي‌توان به صورتي دقيق مشخص كرد. يكي از راه‌هاي نويد بخش براي تحقيق موردي نطريه‌اي است كه دونالد كمپ بل[23](01975) به عنوان« مقايسه الگوها» ارائه كرد كه در اجراي آن بخش‌هاي مختلفي از اطلاعات يك قضيه را با يك موضوع نظري يا تئوريك مرتبط مي‌سازد.
در مقاله ديگري كمپ بل(1969) الگوهاي دوره‌هاي زماني را ارائه كرد و از چنين روشي استفاده نمود، ولي هيچ گاه چنين عنواني را بر آن نگذاشت. در اين مقاله، كمپ بل نخست نشان داد كه چگونه تعداد تصادف هايي كه در خيابان‌هاي كانك تيكات رخ مي‌دهد، پس از تصويب قانون محدود كردن سرعت( به 96 كيلومتر در ساعت) كاهش يافت. ولي پس از بررسي نرخ تصادفات در چند سال، يعني قبل و بعد از تصويب قانون مشخص شد كه در اين امر نوساني نا منظم وجود دارد و نمي‌توان گفت كه كاهش يافته است. با يك آزمون ساده( يك نگاه) مي‌توان مشاهده كرد كه نمودار مربوطه مسير منظمي ندارد ولي به طور كلي مسير منظمي را پيموده، يعني به طرف پايين ادامه مي‌يابد.
 
و اما در مورد پرسش‌هاي تحقيق موردي، بايد بگوييم كه پرسش‌ها هسته اصلي تحقيق موردي را نشان مي‌دهند. و داراي دو ويژگي عمده هستند: 
1-               پرسش‌ها براي پژوهشگر مطرح هستند نه مخاطب. در واقع پرسش‌ها مشخص مي‌كنند كه پژوهشگر چه اطلاعاتي را بايد جمع‌آوري كند و او را در مسير اصلي جمع‌آوري اطلاعات و داده‌ها قرار مي‌دهد.
2-               هر پرسش با فهرستي از منابع و مدارك احتمالي همراه است شامل مصاحبه‌هاي فردي، مشاهده اسناد و مدارك خاص.( ك ين،1376، ص32-42) 2-8- تهيه گزارش تحقيق موردي
در بيشتر تحيقات موردي، شيوه تهيه گزارش تحقيق ناديده انگاشته مي‌شود. معمولاً پژوهشگران تا پايان جمع‌آوري داده‌ها به فكر تهيه گزارش نمي‌افتند. گزارش‌هاي مربوط به تحقيق موردي نمي‌توانند داراي شكل هماهنگ باشند. تهيه گزارش خلاصه‌اي از تحقيق موردي بخش مهمي از دستور كار تحقيق موردي را تشكيل مي‌دهد. و اين گزارش بايد به شيوه‌اي باشد كه موجب تسهيل جمع‌آوري داده‌هاي ذي‌ربط شودو اين امكان را به وجود‌ آورد كه پژوهشگر مجبور نباشد پيوسته براي موارد خاص( كه پس از آن لازم مي‌آيد) به محل تحقيق موردي مراجعه نمايد. البته وجود اين گزارش نبايد چنين تعبير شود كه پژوهشگر بايد به هنگام اجراي تحقيق موردي گام‌هاي بسيار دقيق و مشخصي بردارد. در واقع طرح تحقيق موردي احتمالاً پس از جمع‌آوري داده‌ها تغيير مي‌كند و پژوهشگران بايد همواره داراي اين انعطاف‌پذيري باشند. اگر اين ويژگي، يعني انعطاف‌پذيري را، بدون يكسونگري و به شيوه‌اي صحيح به اجرا در‌آورند، مزاياي اصلي و عمده استراتژي تحقيق موردي افزايش مي‌يابد. 2-9- تحقيق محوري
آخرين مرحله تدارك ديدن براي جمع‌آوري داده‌ها، انجام يك تحقيق محوري[24] است كه به پژوهشگران كمك مي‌كند تا برنامه‌هاي مربوط به جمع‌آوري داده‌ها را اصلاح كنند. تحقيق محوري بيشتر جنبه شكلي دارد، و به پژوهشگر كمك مي كند تا پرسش‌هاي ذي‌ربط را تهيه كرده و مطرح نمايد. تحقيق موردي مي‌تواند داراي اهميت زيادي باشد، به گونه‌اي كه بيشتر منايع موجود را به اين بخش از تحقيق اختصاص داد.
بحث‌هاي فرعي كه در اين زمينه بايد ارائه كرد عبارتند از:
اول)گزينش تحقيق محوري
دوم) ماهيت پژوهش در تحقيق محوري
سوم) ماهيت گزارش‌هايي كه در تحقيق محوري ارائه مي‌شود.
2-9-1- گزينش تحقيق محوري: در اين قسمت مسأله نزديك بودن محل و منطقه جغرافيايي و مسائلي كه مي‌تواند كار را ساده نمايد مورد توجه قرار مي‌گيرد. اين امر باعث مي‌شود كه بين مصاحبه‌شوندگان و پژوهشگر تحقيق موردي رابطه‌اي مستحكم و بدون ساختاري مشخص برقرار شود.
2-9-2- ماهيت پژوهش در تحقيق محوري: پژوهش در اين مرحله مي‌تواند هم جنبه محتوايي داشته باشد و هم به شيوه اجرايي توجه كند. از نظر محتوايي اين مرحله مي‌تواند به پژوهشگر كمك كند تا تحقيق را به صورتي در‌آورد  كه بازتابي از تئوري‌هاي مهم يا مسائل مهم سياسي باشد و نيز در زمينه قضاياي معاصر نيز پرسش‌هايي مطرح سازد. از نظر روش شناسي ، محل تحقيق محوري مي‌تواند درباره پرسش‌هايي كه مربوط به محل انجام تحقيق است و نيز درباره وسائلي كه مي توان در زمينه پژوهش در آن مكان تهيه كرد بسيار مؤثر واقع شود.
2-9-3- ماهيت گزارش در تحقيق محوري: گزارش هايي كه از تحقيق موردي ارائه مي‌شود: تفاوت عمده بين گزارشاتي كه از تحقيق محوري داده مي‌شود و گزارش‌هاي متعلق به تحقيق واقعي اين است كه گزارش‌هاي محوري بايد مربوط به درس‌هايي باشند كه در مورد شيوه اجرايي در محل و طرح پژوهش، مطالبي را به پژوهشگران آموزش دهند. از اين رو گزارش‌هاي مربوط به تحقيق محوري مي‌تواند بخش‌هاي فرعي يا مسائل جزئي و كم اهميت را در بر‌بگيرد. اگر قرار باشد بيش از يك تحقيق محوري انجام شود، گزارش به دست آمده از نخستين تحقيق محوري را مي‌توان براي انجام اصلاحاتي به كار برد كه بايد در تحقيق محوري بعدي صورت گيرد.(ك ين،1376، ص112-114)
2-10- تهيه و ارائه گزارش در تحقيق موردي
اين مرحله زماني در تحقيق موردي به اجرا در مي‌آيد كه داده‌ها جمع‌آوري شده باشد، در واقع آخرين مرحله از تحقيق موردي است.گزارش تحقيق موردي مي‌تواند به صورت كتبي يا شفاهي باشد. و براي تهيه آن بايد گام‌هاي مشخصي برداشت. از جمله: شناسايي و مشخص كردن كساني كه گزارش، براي آن‌ها تهيه مي‌شود. و دادن شكلي مشخص به ساختار آن و رفتن از راه‌هايي مشخص. در مورد تركيب و ساختار گزارش شش روش پيشنهاد شده است كه عبارتند از تحليل خطي، مقايسه‌اي، تاريخي، ارائه تئوري، معكوس و ساختارهايي كه بدون ترتيب مي‌باشد. 2-10-1- انواع گزارش‌هاي تحقيق موردي
گزارش تحقيق موردي الزاماً نبايد به صورت كتبي باشد. مي‌توان اطلاعات و داده‌هاي يك تحقيق موردي را از راه‌هاي ديگر هم گزارش كرد مثل گزارش شفاهي، مجموعه عكس، نوار ويديوئي. ولي گزارش كتبي داراي مزيت‌هاي مهمي است. اطلاعات به صورت دقيق‌تري در مي‌آيد و در مقايسه با شكل‌هاي تصويري و گزارش‌هاي شفاهي بهتر با مخاطبان ارتباط برقرار مي‌كند، براي نويسنده و خواننده پديده‌اي آشنا است.
* گونه‌هاي متفاوت گزارش‌هاي كتبي:
الف) تحقيق تك‌موردي كه جنبه كلاسيك دارد. يك گزارش كه جنبه داستاني دارد و به شرح جزئيات مي‌پردازد، براي تشريح و تجزيه و تحليل يك قضيه ارائه مي‌شود كه مي‌توان آن را در قالب يك كتاب، گزارش، يا مقاله در يك مجله منتشر كرد و مي تواند داراي جدول نمودار و شكل نيز باشد.
ب)گزارش از تحقيق چند موردي كه در رابطه با يك تحقيق تك موردي و كلاسيك تهيه مي‌شود. داراي چندين داستان است كه معمولاً به صورت فصل‌ها و بخش‌هاي جداگانه درباره هر يك از تحقيقات يا قضاياي انفرادي ارائه مي‌شود. افزون بر گزارش‌هايي كه به صورت تك تك و انفرادي ارائه مي‌شود، مي تواند به صورت يك فصل يا يك بخش باشد كه در آن نتايج و تجزيه و تحليل‌ها جنبه مقايسه‌اي به خود مي‌گيرد.
ج)گزارشي از تحقيق تك موردي يا چند موردي كه به صورت سنتي به شرح جزئيات نمي‌پردازد. در عوض، گزارش هر تحقيق به صورت يك سلسله پرسش‌ها و پاسخ‌هايي است كه با توجه به پرسش‌ها و پاسخ‌هاي پايگاه داده‌هاي تحقيق موردي مطرح شده‌اند.
د)گزارش كتبي مربوط به تحقيق چند‌موردي. در چنين حالتي فصل يا بخش جداگانه‌اي كه به تحقيق يا قضيه خاصي اختصاص نمي‌يابد، بلكه، كل گزارش شامل تجزيه و تحليل‌هاي مقايسه‌اي است، چه اين‌كه به صورت كاملاً توصيفي باشد و چه موضوع‌هاي تبييني را در بر‌گيرد.
[1] Jkob (1987-1988)
[2]Human ethnology
[3]Blurton- jones(1972)
[4] Smith (1974)
[5] Ecological psychology
[6] Barker (1968)
[7] Lewin (1963)
[8] Day perkins weintaler
[9] Holistic ethnography
[10] Goodenough (1971)
[11] Mead (1979)
[12]Sanday (1979)
[13] Participation observation
[14] Cognithve anthropology
[15] Spradley (1979)
[16] Erickson (1977)
[17] Erickson Mahatt (1982)
[18] Erikson Wilson (1982)
[19] Ethnography of communication
[20]- رک به گودرزی،طیبه؛ روش پیمایشی ؛ بخش اول ، فصل دوم ، ص 5
[21]- رک به همان ص4
[22] Bernstein and wood words All the president Men (1974)
[23] Donald camp bell (1975)
[24]- (؟)