مال حرام و تبعات و پیامدهای آن
مال حرام و تبعات و پیامدهای آن
غفور شیخی، خضر مصطفی زاده
1- اهميت كار و ارزش های پایدار اقتصادی‌در اسلام
با نگاه به آیات قرآن در می یابیم که قرآن هرگز ما را به چشم پوشی از مواهب الهی دعوت نکرده و فقر را ارزش و نعمت به حساب نیاورده است. حتی در سوره جمعه که توصیه آن به شرکت در نماز جمعه و ذکر خداست، می فرماید: هنگامی که نماز پایان یافت، شما آزادید در زمین پراکنده شوید و فضل خدا را بطلبید (به دنبال روزی بروید) و خدا را بسیار یاد کنید، شاید رستگار شوید! (جمعه؛9) از این آیه استفاده می کنیم که حتی روز تعطیل و به جا آوردن اعمال عبادی در روز جمعه، مانعی برای فعالیت های اقتصادی سازنده نیست.
اساس زندگی انسان ها چه موحد و چه مشرک بر مبنای نیازها و مسائل زیستی مرتبط با اقتصاد و امور مالی بنا گردیده است.زندگی انسان بدون در نظر داشت مسائل اقتصادی و امور مالی از قوام لازم برخوردار نخواهد بود.انسان ها می‌توانند از پتانسیل اقتصادی برای سعادت و نیک بختی این جهان و جهان دیگر خود بهره گیرد، شالوده زیست انسان بر استوانه‌های اقتصادی متکی است و انسان می‌تواند با تکیه بر آن بسیار از مشکلات هم‌نوعان خود را حل سازند.«بر اساس دستور العمل‌های مرتبط با وحی و آفریننده جهان هستی و جانشینان حضرت باری ، روابط مالی و اقتصادی در جامعه بایستی بر مبنا و در راستای یک هدف (تأمین سعادت و کمال انسان و متصل شدن به ذات باری تعالی) انجام شود و الا انباشته شدن ثروت و تراکم اموال به تنهای موجبات سعادت و کمال انسان و ایصال الی المطلوب را فراهم نخواهد کرد.»[1]
بنابراین بدون روابط سالم و مشروع اقتصادی چه در جامعه و چه در ارتباطات فردی و خانوادگی، نیل به این هدف محقق نخواهد شد.یکی از شاهراه‌های که انسان را به این هدف نزدیک می‌سازد؛ مسائل عبادی و انجام واجبات است.انجام درست عبادات که مورد قبول حضرت حق قرار گیرد و ما را به سوی هدف، یک گام به جلو هدایت سازد، متوقف بر روابط ضابطه‌مند و مشروع اقتصادی است.لذا قبولی بسیاری از طاعات و عبادات از جمله: نماز متوقف بر ارکان و شرایط است.یکی از آن شرایط، شرایط لباس نماز‌گزار است.اگر لباس نماز‌گزار از مال حلال تهیه نشده باشد، عبادت نماز‌گزار باطل است و فاقد اثر.بطلان عبادت نماز گزار ناشی از روابط ناسالم اقتصادی (دزدی، فریب، حیله، غش در معاملات، ظلم، غصب اموال دیگران، عدم پرداخت مالیات اسلامی، رشوه «زکات ، خمس و...» خود داری از کمک به نیازمندان و...) می‌باشد.
بنابراین در صورت که روابط اقتصادی، ناسالم و غیر مشروع باشد؛ عبادات و سایر......
برای تهیه فایل کامل این مطلب، لطفا اینجا را کلیک فرمایید. موفق باشید.
کردارهای نیک فرد در پیشگاه ذات احدیت ارزشی ندارد.در برخی از روایات آمده است؛ در صورت که "فرد یک لقمه از مال حرام مصرف کند تا چهل شبانه روز عبادات و دعاهای وی مستجاب نمی‌شود"[2]و" انجام امور عبادی وی بسان ساختن ساختمان بر روی ریگ ها، متزلزل محسوب میشود".[3] و"در صورت که شخص مالیات اسلامی (زکات) ثروتش را پرداخت نکند، نماز وی مورد پذیرش حق تعالی نیست؛ کسی که نمازش باطل باشد، دین ندارد، کسی که دین نداشته باشد، حج و جهاد وی پذیرفته نیست"[4].
اصل تعادل و توازن حکم می کند که در نیایش های خود هم به نعمت های دنیا توجه داشته باشیم و هم به آخرت و این براساس آموزه های قرآنی است: رِجالٌ لا تُلْهِیهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ؛(نور؛37) مردانی که خرید و فروش آن ها را از یاد خدا باز نمی دارد.امام صادق ـ علیه السّلام ـ این دعای دو جانبه را این چنین تعلیم داده اند: سَلوا اللهَ الغِنی فی الدُنیا و العافیةَ، و فی الآخرةِ المغفرةَ و الجَنَّةَ؛ از خدا در دنیا بی نیازی و عافیت را بخواهید و در آخرت آمرزش الهی و بهشت را.
2- خطرات مال حرام
حضرت محمد (ص) مي فرمايد:« کسی که مالی را از راه غیر حلال به دست آورد ، آن مال توشه و مرکب او به طرف آتش جهنم خواهد بود.»[5]
حضرت محمد (ص)نقل مي كند كه خداوند متعال فرمود : «کسی که برایش مهم نباشد که دینار و درهم ( پول ) را از چه راهی به دست می آورد ، برای من هم مهم نخواهد بود که او را از کدام در جهنم وارد آتش دوزخ بکنم.»[6]
و باز در احاديث داريم« کسی که مالی از راه غیر حلال به دست آورد ، خداوند او را تنگدست میکند.»[7]
در حديث مهم و باارزشي حضرت محمد (ص)مي فرمايد:« انسان در قیامت قدم از قدم بر نمی دارد تا اینکه از چهارچیز سوال شود :
1- از بدن خود که در چه راهی آن را به کار گرفت.
2- از عمرش که در کجا و چه راهی سپری کرد
3- از مالش که از کجا به دست آورد و در کجا مصرف کرد .
4- از محب ما خاندان ( ائمه اطهار (ع) )»[8]
روایت شده که خدمت امام باقر (ع) از مردی یاد شد. امام فرمود : وقتی کسی مالی از راه حرام به دست آورد خداوند حج و عمره و صله رحم را از او قبول نمی کند ، بلکه ازدواج با آن مال هم باطل خواهد بود.[9] و خداوند برای هر انسان رزق حلالی را مشخص و حتمی کرده است که به طور کامل به او خواهد رسید ، و از طرفی رزق حرامی از طریق دیگر به او عرضه میشود ، پس اگر از آن حرام مقداری برداشت به همان اندازه از مال حلال او کم میشود و پیش خدا علاوه بر آن دو مال ، زیادی و افزونی است که خداوند در قرآن فرماید : از فضل و زیادی که پیش خدا است از او درخواست کنید.(سوره نساء آیه 32)
مولا علی (ع) نيز در اين خصوص فرموده :« بزرگترین حسرت روز قیامت حسرت خوردن کسی است که مالی را از راه غیر حلال به دست آورد و برای فرد دیگر به ارث گذارد ، و او آنرا در راه اطاعت و بندگی خدا صرف کرده و به واسطه آن وارد بهشت گردد و اولی بواسطه آن مال حرام ( نخورده ) وارد جهنم گردد.»[10]
بنابراين کسی که مال مومنی را به ناحق از او بگیرد و به او ندهد ، خداوند پیوسته از او اعتراض کرده و کارهای نیک او را نکوهیده می دارد و آنها را در نامه اعمال نیک او نمی نویسد تا توبه کند و مالی را که از آن مومن گرفته به او برگرداند.[11] چرا كه بزرگترین خطا و گناه ، به ناحق گرفتن مال مسلمان است.[12]
ببری مال مسلمان و چو مالت ببرند داد و فریاد بر آری که مسلمانی نیست
در هشداري جدي و ارزشمند پيامبر مي فرمايد:«وای برای تاجران امت من از گفتن لا و الله و بلی والله ( قسم خوردن در داد و ستد ) و وای برای صنعتگران امت من از امروز و فردا کردن.»[13]
3- تشخيص مال حرام
علت از بین رفتن بعضی از حالات معنوی، استفاده کردن از مال حرام و مال مخلوط به حرام است.چگونه می توان فهمید که مال مخلوط به حرام شده است؟
این سخن درستی است که استفاده از مال حرام و شبهه ناک، موجب کاهش تدریجی حالات معنوی و عشق به خدا و اولیای الهی می گردد. هشدارهای مکرر و مؤکد قرآن، و وعده‌های عذاب برای کسانی که آلوده به مال حرام هستند و حق النّاس را ـ مخصوصاً حقوق مردمی که ضعیف هستند مثل یتیم و کسانی که دادرسی جز خدا ندارند ـ رعایت نمی کنند، نشان دهندة اهمیت فوق العاده موضوع است: «فلینظر الاءنسان إلی طعامه؛[14] آدمی باید بر غذای خود بنگرد».
امام باقر(ع) فرمود: «هیچ عبادتی نزد خدا به اندازة نگهداری شکم و دامن از حرام ارزش ندارد»[15]
مهم ترین چیزی که مؤمن باید از آغاز راه به آن توجه داشته باشد، نگهداشتن شکم و حفظ دامن از آلودگی به حرام است، به ویژه در جوانی که در اثر طغیان غریزه شهوت، زمینة آلودگی فراهم تر است.هر گناهی ممکن است چنین اثر و عاقبتی داشته باشد.قرآن می‌فرماید: «سرانجام و عاقبت کسانی که اعمال بد مرتکب شدند، به جایی رسید که آیات خدا را تکذیب کردند و آن را به مسخره گرفتند!»[16]
امام صادق(ع) می‌فرماید: «هیچ چیز برای قلب زیانبار تر از گناه نیست، چه آن که قلب با گناه می آمیزد تا بالاخره گناه بر قلب چیره شده و آن را وارونه سازد»[17]
در حدیث دیگری می‌فرماید: «گناه انسان را از عبادت و تهجّد محروم می سازد و لذت مناجات با خدا را از او سلب میکند.تأثیر گناه بر قلب، از کارد بُرنده سریع تر است»[18]
بنابراین کاهش حالات معنوی فقط معلول خوردن مال حرام نیست، اگر چه تأثیرمنفی آن زیادتر می‌باشد. امیرالمؤمنین(ع) می‌فرماید اموال و ثروت هایی که در دست انسان قرار میگیرد، از سه حالت خارج نیست: «حلالٌ بیّن و حرامٌ بیّن و شبهاتٌ بین ذلک؛ مالی که در دست شما قرار می گیرد یا حلال آشکار است یا معلوم است که از حرام می‌باشد و یا مال شبهه ناکی است بین حلال و حرام.هر کس از موارد شبهه ناک پرهیز کند، مسلّماً نسبت به موارد قطعی پرهیزکارتر است، چون گناهان قُرُق گاه خداوند است (همانند چراگاه هایی که منطقة ممنوعه اعلام شده است) و هر کس گلّة خود را در اطراف قرق گاه بچراند، ممکن است (شیطان کم کم او را وسوسه کند تا ) وارد آن شود»[19]
4- اهميت و بركات کسب مال حلال
از حضرت محمد (ص) روايت شده است كه«عبادت هفتاد بخش است و بهترین بخش آن بدست آوردن مال حلال.[20] و کار کردن برای کسب مال حلال ، بر هر مرد و زن مسلمان واجب است.»[21]
امام صادق (ع) نيز مي فرمايند:«هیچ خیری نیست در کسی که دوست ندارد مال حلال جمع کند تا آبروی خود را با آن حفظ کند و قرض خود را با آن ادا کند .( چنین کسی انسان بی خیر است )»[22] و « تلاش در بدست آوردن روزی حلال را رها نساز ، زیرا که آن کمک به دین داری توست و همیشه مرکب خود را ببند و به خدا توکل کن.( با توکل زانوی اشتر ببند) »[23]
از ديگر امامان معصوم روايت شده است «کسی که در پی روزی حلال برای خود و خانواده اش باشد ، همانند کسی است که در راه خدا جهاد کند.[24] و آفرین به کسی که پیش خود فروتن و کسب او پاکیزه ( و حلال ) باشد.[25] و کسی که بعد از تلاش در طلب مال حلال بیتوته و استراحت کند ، او آمرزیده شب را به صبح می آورد. »[26]
محمد بن هارون گوید : به امام هادی (ع) عرض کردم : از پدران شما برای ما نقل شده که زمانی بر مردم می آید که هیچ چیز کمیاب تر از برادری مونس و همدم یا کسب درهمی از راه حلال نباشد.امام (ع) در جوابم فرمود : انسان موجود کمیاب است ولی تو در زمانی هستی که هیچ چیز سخت تر از به دست آوردن مال حلال و برادر دینی نیست.[27]
پيامبر هرگاه به مردی نگاهش می افتاد و از او خوشش می آمد ، میفرمود : آیا او شغل و حرفه ای دارد ؟ پس اگر می گفتند : نه میفرمود : او از چشم من افتاد .گفته میشد : چرا یا رسول الله ؟ ایشان پاسخ می داد : چون مومن اگر شغلی نداشته باشد ، با ( خرج کردن) دینش زندگی کند و از دینش مایه می گذارد.[28]
در خصوص پاداش مومنان به جه دوري از مال حرام ، امام صادق (ع)مي فرمايد :« سه خصلت است که در هر که باشد وارد بهشت میشود و خداوند از حوریان بهشتی نصیب او میکند ، هر طور و هر قدر که او بخواهد :
1- فرو بردن خشم
2- صبر و مقاومت بر شمشیرها به خاطر خدای متعال
3- وقتی کسی به مال حرام میرسد ، آن را بخاطر خدا ترک کند.»[29]
راوی گوید : به امام هشتم (ع) گفتم : فدایت شوم ! دعا کن خدا به من روزی حلال عطا کند.فرمود : می دانی حلال چیست ؟ گفتم : پیش ما حلال همان کسب پاک و پاکیزه است.امام (ع) فرمود :حلال ، غذای برگزیدگان است.سپس فرمود : این چنین بگو : خدایا از تو روزی فراخ می خواهم[30]
پيامبر (ص) معتقدند كه رها کردن لقمه ای حرام ، پیش خدا محبوبتر است از دو هزار رکعت نماز مستحبی.[31] و رد کردن یک دانگ از حرام ( یک ششم دینار یا درهم ) پیش خدا معادل هفتادهزار حج قبول شده است.[32]
5- روایاتی پیرامون مال حرام
رسول خدا (صلى الله علیه وآله وسلم) فرمود : خداوند فرموده :مَنْ لَمْ یُبالِ مِنْ اَیِّ باب اکْتَسَبَ الدّینارَ وَ الدِّرْهَمَ لَمْ أُبالِ یَوْمَ الْقِیامَةِ مِنْ اَیِّ اَبْوابِ النّارِ اَدْخَلْتُهُ.کسى که در کسب مال پروا ندارد، از کجا مى آورد، من در قیامت پروا ندارم که از کدام در او را وارد آتش کنم!
مَنْ کَسَبَ مالاً مِنْ غَیْرِ حِلِّهِ اَفْقَرَهُ اللهُ.کسى که از غیر حلال به کسب مال برخیزد، خداوند او را دچار فقر مى کند.
مَنِ اکْتَسَبَ مالاً مِنْ غَیْرِ حِلِّهِ کانَ زادُهُ اِلَى النّارِ.کسى که از غیر حلال کسب مال کند، آنان مال توشه او به سوى جهنم است.
ثروتى که زکات، خمس، حق سائل، حق محروم، و دیگر حقوق شرعى آن پرداخت نشده، حلال مخلوط به حرام است، و تصرف در آن جایز نیست، و خوراندن حرام یا حلال مخلوط به حرام به زن و بچه و دیگران خود معصیتى غیر از معصیت به دست آوردن حرام، یا حبس حقوق واجبه است.
امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمود :شَرُّ الاَْمْوالِ ما لَمْ یَخْرُجْ مِنْهُ حَقُّ اللهِ سُبْحانَهُ. بدترین اموال آن مالى است که حق خدا « خمس ـ زکات » از آن خارج نشده.
امام باقر (علیه السلام) فرمود :خداوند روز قیامت مردمى را از قبورشان به محشر مى آورد، که دستانشان به گردنشان بسته، به اندازه یک مورچه قدرت گرفتن چیزى را ندارند، ملائکه به شدت آنان را سرزنش مى کنند، و مى گویند : اینان مردمى هستند که خداوند به آنها ثروت عطا کرد، ولى حق خدا را از مال خود به صاحبان حق ندادند.[33] امام مجتبى (علیه السلام) فرمود :از نشانه هاى جوانمردى اصلاح مال است.
6- رواياتي پيرامون مال حلال
پیشوایان معصوم ما ـ علیهم السلام ـ با گفتار، عمل و تشویق، همواره پیروان خود را به تلاش برای روزی حلال سوق داده و حلال بودن را ویژگی لازم و دائمی درآمدها دانسته اند.از این نکته استفاده می شود که هر قدر دامنه «درآمدهای حلال» گسترش یابد و شناسایی شود و مورد استفاده سطوح مختلف جامعه با توانایی ها، سلیقه ها، تخصص ها، و امکانات بومی مختلف قرار گیرد، به طور طبیعی نظام مالی و اقتصادی سالمی بر جامعه جاری و ساری می گردد و راه های نامشروع کسب درآمد از بین رفته و یا به حداقل می رسند.اهمیت جایگزین کردن راه های حلال روزی به حدی است که امام صادق ـ علیه السّلام ـ به یکی از اصحاب خود به نام مصادف می فرماید:
یا مُصادِفُ! مجالَدَةُ السیوفِ أهونُ من طَلَبِ الحلالِ؛ شمشیرزدن و جنگیدن آسان تر از به دست آوردن روزی حلال است.
و نیز آمده است:الشاخِصُ فی طَلَب الرزقِ الحلالِ کالمُجاهِدِ فی سَبیل الله؛کسی که در طلب رزق از شهری به شهری رود، مانند کسی است که در راه خدا جهاد کندرسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود:
ما مِن عَبدٍ استحیا مِن الحَلالِ إلّا ابتلاهُ اللهُ بِالحرامِ؛ هیچ بنده ای نیست که از طلب حلال شرم کند، مگر این که خدا او را به حرام مبتلا می کندتلاش اقتصادی در سیره ائمه اطهار ـ علیهم السلام ـ امام باقر ـ علیه السّلام ـ می فرماید:
إنِّی لَأعمَلُ فِی بَعضِ ضِیاعِی حَتَّی أعرَقَ و إنَّ لی مَن یَکفِینِی لِیَعلَمَ اللهُ عَزَّ و جَلَّ أنِّی أطلُبُ الرِّزقَ الحَلالَ؛با این که من می دانم کسی هست که روزی مرا در حد کفاف می رساند؛ امّا در ضیاع (زمین مزروعی) خود آن قدر کار می کنم تا عرق از بدنم سرازیر شود تا خدا بداند که من در طلب روی حلال هستم.
در حدیثی دیگر آمده است:ازرَعُوا وَ اغرِسُوا فَلا وَ اللهِ مَا عَمِلَ النّاسُ عَمَلاً أحَلَّ وَ لا أطیَبَ مِنهُ؛ زراعت کنید و بکارید (که) به خدا قسم عملی شریف تر و پاک تر از آن نیست.[34]
7- تفاوت رشوه و هديه
چون بسیار اشتباه می شود در میان رشوه و هدیه، در این مقام اشاره به بیان آنها می کنیم.پس می گوییم: بدان که چیزی که به این اسم و رسم، کسی به دیگری می دهد چند صورت است:
اول آنکه: کسی چیزی از برای بعضی برادران دینی خود بفرستد، به قصد اظهار دوستی و محبّت و تأکید قواعد انس و صحّت و هیچ غرض دیگر نداشته باشد و شکی نیست که این هدیه است و حلال است؛ خواه با آن قصد ثواب اخروی نیز داشته باشد یا نه.
دوم آنکه: مقصود او از فرستادن چیزی، طمع مالی باشد؛ مثل اینکه فقیری هدیه از برای غنی یا غنی از برای غنی دیگری بفرستد به جهت طمع عوض بیشتر یا مساوی و این نیز نوعی از هدیه است و در حقیقت هبه ای است به شرط عوض و هرگاه آنچه طمع و منظور بوده، به جا آورد، حلال است؛ همچنان که مقتضای ادله و مفاد بعضی از اخبار است.بلکه از بعضی اخبار مستفاد می شود که اگر طمع او را هم به جا نیاورد، حلال خواهد بود.
همچنان که مروی است که اسحق بن عمّار به حضرت صادق علیه السلام عرض کرد که مرد فقیری هدیه به جهت من می فرستد و مقصودش آن است که من عوض به او بدهم.من هدیه او را می گیرم و چیزی به او نمی دهم، آیا از برای من حلال است؟ فرمود: بلی، حلال است؛ ولیکن مگذار که عطا نکنی به او.
سوم آنکه: مقصود او از فرستادن، این باشد که آن شخص در کار معینی اعانت او کند.پس اگر آن کار، حرام یا واجب باشد، آن هدیه نیست، بلکه رشوه است و گرفتن آن حرام است و اگر آن عمل، مباح باشد، قبول هدیه آن ضرر ندارد.
چهارم آنکه: غرض او از فرستادن، تحصیل دوستی و محبّت باشد ولیکن در دوستی و محبّت او منظور این باشد که به واسطه جاه و مرتبه او متوسّل به بعضی از مطالب خود شود و اگر این جاه و مرتبه از برای او نمی بود، آن را نمی فرستاد. پس اگر غرض آن شخص توسّل به مطالب غیر مشروعه باشد، شکّی در رشوه بودن آنچه فرستاده و حرمت آن نیست و اگر توسّل به مطلب مشروع باشد یا غرض او معلوم نباشد، ظاهر آن است که حرام نباشد؛ اگرچه قبول آن مطلقا خالی از کراهت نیست؛ زیرا که هدیه ای است مشابه رشوه.
مروی است که حضرت پیغمبر (ص) فرستادند که زکات قبیله ازد را جمع نماید، چون مراجعت نمود بعضی از آنچه آورده بود، خود نگاه داشت و گفت: این هدیه ای است که به من داده اند.حضرت فرمود که اگر راست می گویی چرا در خانه پدرت و خانه مادرت ننشستی تا هدیه از برای تو بیاورند!
8- هركس حرام بخورد مستحب و واجبى از او پذيرفته نيست
وَقالَ صلىاللهعليهوآله : مَنِ اشْتَرى ثَوْباً بِعَشَرَةَ دَراهِمَ وَفى ثَمَنِهِ دِرْهَمُ حَرامٍ لَمْ يَقْبَلِ اللّهُ تَعالى صَلاتَهُ مادامَ عَلَيْهِ مِنْهُ شَىْءٌ و نيز پيامبر صلىاللهعليهوآله فرمود : كسى كه پيراهنى را به ده درهم بخرد و در آن ده درهم درهمى از حرام باشد ، تا وقتى چيزى از آن پيراهن بر اوست خدا نمازش را قبول نمىكند .وَقالَ صلىاللهعليهوآله : كُلُّ لَحْمٍ نَبَتَ مِنْ حَرامٍ فَالنَّارُ أَوْلى بِهِ .
و نيز آن حضرت فرمود : هر گوشتى از حرام برويد ، آتش به او سزاوارتر است .
وَقالَ صلىاللهعليهوآله : مَنْ أَصابَ مالاً مِنْ مَأْثَمٍ فَوَصَلَ بِهِ رَحِماً أَوْ تَصَّدَقَ بِهِ أَوْ أَنْفَقَهُ فى سَبيلِ اللّهِ جَمَعَ اللّهُ لَهُ ذلِكَ جَميعاً ثُمَّ قَذَفَهُ فى النّارِ.
و نيز آن رهبر بزرگ فرمود : كسى كه از طريق گناه به مالى برسد و با آن صله رحم كند ، يا صدقه بدهد ، يا در راه خدا انفاق كند ، خداوند همه آن اموال را جمع كند و با صاحبش به آتش جهنّم اندازد
عَنِ الصَّادِقِ عليهالسلام : إِذَا اكْتَسَبَ الرَّجُلُ مالاً مِنْ غَيْرِ حِلِّهِ ثُمَّ حَجَّ فَلَبّى نُودِىَ لا لَبَّيْكَ وَلا سَعْدَيْكَ وَإِنْ كانَ مِنْ حِلِّهِ نُودِىَ لَبَّيْكَ وَسَعْدَيْكَ.
امام صادق عليهالسلام فرمود : مرد وقتى از غير حلال كسب مال كند و با آن به حج برود و تلبيه بگويد ، به او گفته مىشود : لالبّيك و لاسعديك و اگر از مال حلال باشد ، لبّيك او را جواب مىگويد. وَعَنْهُ عليهالسلام : كَسبُ الْحَرامِ يَبينُ فى الذُّرِيَّةِ .
و نيز حضرت صادق عليهالسلام فرمود : مال حرام آثارش در نسل آشكار مىشود .
مىگويند : حجّاج بن يوسف ثقفى كه در پليدى و خباثت نظير نداشت به كوفه آمد و آنجا را از طرف عبدالملك مقرّ حكومت خود قرار داد ، به او گفتند : در اين شهر ، افرادى مستجاب الدعوه هستند .گفت : همه آنها را كنار سفره من حاضر كنيد ، همه را آوردند .به آنان گفت : غذا بخوريد ، آنها هم از آن سفره خوردند .سپس به آنان گفت : برويد .چون رفتند ، به اطرافيانش گفت : با اين غذاى حرامى كه اينان خوردند ، مطمئن باشيد كه ديگر دعايشان مستجاب نخواهد شد!
چه نيكوست كه انسان توجّه داشته باشد كه مدّت اقامتش در دنيا بسيار كم است و عمر هم چون برق زودگذر است ؛ اين عمر كوتاه و زودگذر به اين نمىارزد كه انسان براى يك لقمه نان و يك يا دو دست لباس و يك خانه ، خودش و اهل و عيالش را به حرام آلوده كند و دست به ربا و رشوه و غصب و دزدى و تجاوز و غارت ببرد ، در حالى كه خداى بزرگ روزى انسان را از حلال قرار داده و آدمى را از حرام نهى كرده است تا كى بايد گرفتار دام دنيا باشيم و تا چه وقت بايد دچار اسارت هوى و هوس بوده و عمر گرانمايه را به بىخبرى سپرى كنيم . به قول فيض كاشانى
وقت آن است كه جوينده اسرار شويم روح را پاك برآريم زآلايش تن
عشق را كاش بدانيم كدام است دكان جاى آن دارد اگر صد دل و صد جان بدهيم
گره دل نگشايد به سر انگشت خرد كار عشق است بيا از پى اين كار شويم
بگذاريم تن كار و دلِ كار شويم پيشتر زان كه اجل آيد و مردار شويم
تا دو صد جان به كف آريم و خريدار شويم قابل مرحمت يك نظر يار شويم
از رسول بزرگوار اسلام (ص) نقل شده كه نخوردن يك لقمه حرام نزد خداوند، از دو هزار ركعت نماز مستحب بهتر است .
امام صادق عليهالسلام فرمود : رد كردن يك درهم به صاحبش كه راضى نيست پيش انسان بماند ، نزد حق با هفتاد حج قبول شده برابر است .
پيامبر اكرم صلىاللهعليهوآله فرمود :قومى وارد قيامت مىشوند كه حسنات آنها مانند كوههاى تهامه است ، ولى آنان را به آتش مىبرند .عرض كردند : در پرونده آنان نماز هست ؟ فرمود : آرى .گفتند : روزه دارند ؟ فرمود : آرى ؛ حتّى در پرونده خود نماز شب هم دارند ، ولى آنچه باعث به آتش رفتن آنها است ، اين است كه در برخورد به مال دنيا رعايت حلال و حرام خدا را ننمودند!
نيز از آن حضرت نقل شده كه فرمودند : از طرف حق به من امر شد كه قوم خود را بترسان ، به آنان بگو داخل مسجد مىشويد در حالى كه از بندهاى از بندگانم بر گردن شما حقّى است كه با حبس اين حق به او ظلم شده ، تا زمانى كه در مسجد ، در حال نماز در محضر من ايستادهايد ، من شما را لعنت مىكنم .
آرى ، اين چند روزه محدود دنيا بايد با دقّت و مراقبت و بيدارى و محاسبت زندگى كرد تا در پيشگاه حق از صالحين شويم و به فرموده امام صادق عليهالسلام :[ ثُمَّ مَنْ رَعى عِلْمَهُ عَنِ الْهَوى وَدينَهُ عَنِ الْبِدْعَةِ وَمالَهُ عَنِ الْحَرامِ فَهُوَ مِنْ جُمْلَةِ الصَّالِحينَ] سپس هركس علمش را از هوى و دينش را از بدعت و مالش را از حرام حفظ كند پس او از جمله صالحين است .
[قالَ النَّبِىُّ صلىاللهعليهوآله : طَلَبُ الْعِلْمِ فَريضَةٌ عَلى كُلِّ مُسْلِمٍ وَمُسْلِمَة وَهُوَ عِلْمُ الأَنْفُسِ] امام صادق عليهالسلام مىفرمايد،پيامبر عزيز اسلام صلىاللهعليهوآله فرمود : طلب دانش بر هر مرد و زنى واجب است و آن شناخت نفس است .( عرفان اسلامی، حسین انصاریان)
9- مال حرام مانع کمال نماز
يکى ديگر از موانع کمال نماز استفاده از مال حرام است.طمع به اموال ديگران، قانع نبودن به حقوق حقه خويش و عدم رعايت موازين شرع در خوردن و آشاميدن مانع بزرگى براى رسيدن انسان به کمال است.[35]
در رعايت حلال و حرام الهى در اسلام آنقدر تأکيد شده که در روايت داريم اگر دکمه پيراهن کسى از مال حرام تهيه شده باشد نمازش صحيح نيست.اين در پوشش است که اين چنين درباره آن سختگيرى شده، بسيار روشن است که در خوردن مال حرام، مسأله از اين مهمتر است.[36]
از پيامبر(صلى الله عليه وآله وسلم) روايت شده که فرمودند:همانا از طرف خداوند هر شب فرشتهاى بر بيت المقدس پيام مي دهد آن کس که اندک مال حرامى بخورد خداوند نه صرفى از او قبول خواهد کرد و نه عدلى.که صرف نماز مستحبى را گويند و عدل نماز واجب را[37]
و نيز فرموده اند: «هر کسى لباس بخرد به ده درهم و يک درهم از آن ده درهم حرام باشد مادام که با آن لباس نماز بخواند خداوند آن نماز را نمي پذيرد.وهر کسى که يک لقمه حرام بخورد نماز او تا چهل شب قبول نشده و دعاى او تا چهل روز مستجاب نگردد.»[38]
سرمايه و مال حرام نه تنها اثرش را در نماز ظاهر مي سازد بلکه در ساير اعمال عبادى هم اثرات سوءاش را مي گذارد چنانچه از معصوم(عليه السلام)روايت است که: «هرکس که مال حرام کسب کند اگر صدقه دهد قبول نباشد و اگر بر جاى گذارد توشه آن آتش است.»[39]
پس گوشت و پوستى که از حرام برويد و خونى که از حرام جريان داشته باشد آن گوشت و پوست مستحق آتش دوزخ است نه مستوجب ثواب.و نماز با اين خصيصه مفيد فايده نيست مگر با ترک يا توبه از آن و فاصله از مال حرام.
10- مال حرام و فاجعه کربلا
امام حسین علیه السلام در خطبه روز عاشورا به مردمی که به جنگ او آمده بودند فرمود:«شکم شما از مال حرام پر شده است.» و همین گناه باعث شد دست به گناه عظیمی همچون کشتن امام بزنند.
به همین جهت در تعالیم دینی بر حلال خوری تأکید شده و مقدّمه عمل صالح شمرده شده است.
وَلَمَّا ذَكَرَ صلىاللهعليهوآله : الحَريصَ عَلَى الدُّنْيا قالَ : رُبَّ اَشْعَثٍ أَغْبَرٍ مُشَرَّدٍ فى الأَسْفارِ مَطْعَمُهُ حرامٌ وَمَلْبَسُهُ حَرامٌ وَغَذى بِالْحَرامِ ، يَرْفَعُ يَدَيْهِ فَيَقُولُ : يا رَبِّ يا رَبِّ فَأَنّى يُسْتَجابُ لِذالِكَ.
وقتى نبىّ اكرم صلىاللهعليهوآله سخن از حريص به دنيا پيش آورد فرمود :چه بسا آشفته ، گرد آلوده ، خانه به دوش و آوارهاى از اين شهر به آن شهر و از اين سفر به آن سفر كه خوراك و لباس و تغذيهاش با حرام است و دست به دعا برمىدارد و يا رب يا رب مىگويد ، چگونه اين آدمى كه غرق در حرام است دعايش مستجاب شود ؟
عَنِ النَّبِىِّ صلىاللهعليهوآله أَنَّ لِلّهِ مَلَكاً عَلى بَيْتِ الْمَقْدَسِ يُنادى كُلَّ لَيْلَةٍ مَنْ أَكَلَ حَراماً لَمْ يُقْبَلْ مِنْهُ صَرْفٌ وَلا عَدْلٌ .از نبىّ بزرگ صلىاللهعليهوآله نقل شده : خدا را ملكى است بر بيت المقدس هر شب فرياد مىكند:
11- آثار طلب حلال
11-1- آمرزش گناهان
خدای متعال با اسباب مختلفی گناهان انسان را می بخشد که توبه، شفاعت، عبادات، ولایت اهل بیت ـ علیهم السلام ـ ، خدمت به مردم و...از این اسباب هستند.یکی از این سبب ها طلب حلال است.رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ فرمود: مَن باتَ کالّاً مِن طَلَبِ الحلالِ باتَ مَغفوراً له؛ کسی که با خستگی به سبب تلاش روزانه برای کسب حلال، شب را به صبح برساند، آمرزیده می شود.
در روایتی دیگر از آن حضرت آمده است: إنَّ مِنَ الذُّنُوبِ ذُنُوباً لا یُکَفِّرُها صَلاةٌ وَ لا صَدَقَةٌ قِیلَ یا رسولَ اللهِ فَما یُکَفِّرُها قالَ الهُمُومُ فی طَلَبِ المَعِیشَةِ؛ بعضی از گناهان به وسیله نماز و صدقه هم آمرزیده نمی شوند.سؤال شد یا رسول الله! پس چه چیز موجب آمرزش آن است؟ فرمود: جدیت و تلاش در طلب معیشت.[40]
11-2- رفاه خانواده
امام صادق ـ علیه السّلام ـ می فرماید: من لم یستحی مِن طلبِ المعاش خَفَّت مؤونَتُهُ وَرُخیَ باله و نُعِّمَ عِیالُهُ؛ کسی که از طلب حلال شرم نکند، بارش سبک، سختی هایش آسان و خانواده اش در رفاه قرار می گیرند.
کسب را همچون زراعت دان عمو تا نکاری دخل نبود آن تو درروایات اولیای گرامی اسلام تأکید شده است که افراد ثروت مند در زندگی خانواده سخت گیر نباشند و از تأمین رفاه و آسایش آنان خودداری نکنند.
امام رضا ـ علیه السّلام ـ فرمود: صاحِبُ النِعمةِ یَجِبُ عَلَیه التَوسِعَةُ عَن عِیالِه؛ بر صاحبان نعمت واجب است که بر خانواده خود توسعه دهند و به زندگی آنان گشایش بخشند.
امام سجاد ـ علیه السّلام ـ فرمود: لَأن أدخُلَ السوقَ و مَعی الدَراهمُ أبتاعُ بِه لِعِیالی لَحماً و قَد قَرِموا أحَبُّ إلَیَّ مِن أن اُعتِقَ نَسمَةً؛ اگر داخل بازار شوم و با من پول باشد و به وسیله آن برای خانواده خود گوشت تهیه کنم که به آن بسیار نیازمندند، در نزد من محبوب تر است از این که بنده ای را آزاد نمایم.
رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ فرمود: لَیسَ مِنّا مَن وُسّعَ عَلَیه ثُمّ قَتَرَ عَلی عِیالِه؛ کسی که وسعت مالی دارد و دارای تمکّن است؛ ولی بر خانواده خود سخت بگیرد و آنان را از زندگی راحت محروم بدارد، از ما نیست![41]
11-3- سربار نبودن
نتیجه بیکاری، نداشتن مهارت و دانش مفید و سودآور، کم کاری و تلف کردن وقت این است که انسان، خود و خانواده اش را سربار و نان خور دیگران کند و چنین کسی از رحمت خدا به دور است.عن النبی ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ قال: ملعونٌ مَن ألقی کَلَّه عَلَی الناس مَلعونٌ مَلعونٌ مَن ضَیَّعَ مَن یَعول؛ رسول اکرم ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ فرموده است: کسی که بار زندگی خود را بر دوش دیگران بیفکند (و بخواهد از دسترنج مردم زندگی خود را بگذراند) رانده و مطرود درگاه باری تعالی است و نیز کسی که حقوق خانواده خود را ضایع کند ملعون است هیچ چاره نیست از قوت عیال از بن دندان کنم کسب حلال اولیای گرامی اسلام، به قدری به کار کردن مسلمانان مُصِرّ بودند و می خواستند زندگانی آنان با عزت بگذرد که اگر در مواقعی افراد نقص عضوی داشتند باز هم به آنان تأکید می کردند که از عضو سالم خود استفاده نموده و به کار اشتغال یابند.
در این باره از امام صادق (ع) حدیثی نقل شده که می فرماید: أنّ رَجُلاً اتاهُ فقالَ: انّی لا أحسِنُ أن أعمَلَ عَمَلاً بِیَدی و لا اُحسِنُ أن أتجرؤ و أنا محارِفٌ محتاجٌ، فقالَ: اعمَل و احمِل عَلی رأسِکَ و استغنِ عَن الناس؛ مردی به حضور امام صادق ـ علیه السّلام ـ آمد و گفت: یابن رسول الله من نمی توانم با دستم کار کنم ـ شاید دستش عیبی داشته که فاقد قدرت کار بوده است ـ و سرمایه ای هم ندارم که تجارت کنم و نیازمند هستم.حضرت ـ علیه السّلام ـ (دید که سر و گردن او سالم است( فرمود: کار کن و کالا را با سر خود حمل نما و از مردم بی نیاز باش.
11-4- طلب آمرزش فرشتگان
حضرت محمد (ص) : کسی که روزی حلال بخورد ، فرشته ای بالای سرش قرار میگیرد و برای او طلب آمرزش میکند تا وقتی که از خوردن آن فارق شود. [42]
11-5- نورانيت قلب
حضرت محمد (ص) : کسی که چهل روز مال حلال بخورد ، خداوند قلب او را نورانی میکند.[43]
11-6- ياد و ذكر خدا داشتن
امام صادق (ع) : یکی از سخت ترین واجبات بر بندگان خدا یاد کردن زیاد خدا است ، سپس فرمود : مقصودم ذکر (( سبحان الله و الحمدلله و لا اله الا الله و الله اکبر )) نیست ، گرچه آن هم یاد خداست ، ولی منظورم این است که در برخورد با آنچه که خدا حلال یا حرام کرده خدا را یاد کند ، اگر اطاعت خدا بود به آن عمل کند و اگر معصیت الهی بود آن را رها کند[44]
12- توجه به سبب معنوی رزق حلال
لازم است بدانیم که رزق حلال نیز هم چون همه جنبه های دیگر زندگی نیازمند دعا، تضرع و مسألت از درگاه ربوبی است و سبب واقعی، خدای سبحان است.بنابراین تلاوت بعضی از سوره ها و آیات مبارک قرآن، دعاهای وارد شده از معصومین ـ علیهم السلام ـ و نیز ذکرهایی که برای توسعه رزق توصیه شده اند، باید همواره مورد توجه باشند.یکی از دعاها که پس از آخرین نماز یومیه خوانده می شود و محتوا و مضمون آن برای طلب رزق است، تعقیب نماز عشا است که مرحوم محدث قمی ـ رحمة الله علیه ـ آن را در کتاب مفاتیح الجنان از کتاب شریف مصباح المتهجّد نقل کرده است.
13- ویژگی پارسایان
یکی از ویژگی هایی که امیرالمؤمنین علی ـ علیه السّلام ـ برای پارسایان بیان می کنند، تلاش برای روزی حلال است (...وَ طَلَباً فی حَلالٍ) بدیهی است اولین و مهم ترین گام در جهت زدودن «فقر و نیازمندی» و وابستگی فردی و اجتماعی به دیگران، این است که انسان سهم خود و خانواده، نزدیکان، همسایگان و نیز جامعه خود را از سفره گسترده طبیعت فراموش نکند.
منابع
- غرجستاني‌توسلی، علي (1385)، ارزشهای پایدار اقتصادی‌در احادیث پیامبر اعظم، نشر ني
- كتب احاديث و روايات مانند سفینة البحار ج1ص24/ بحار الانوار ج84 ، 103، 10 ،104 ، 75 ، 171 / مستدرك الوسائل ج7 ، 13/ اصول کافی، ج 2/ ثواب الاعمال و عقاب/ جامع الاخبار/ وسائل الشیعه/ احياء العلوم، ج2/ تفسیر المعین.
- محمدی ری شهری، محمد(1379)، میزان الحکمة جلد 3، 2،
- مهدوی کنی، محمد رضا(1381) اخلاق عملی.
-http://daneshnameh.roshd.ir
- http://akhlaghiy.parsiblog.com
[1] غرجستاني‌توسلی، علي (1385)، ارزشهای پایدار اقتصادی‌در احادیث پیامبر اعظم، نشر ني
[2] سفینة البحار ج1ص24
[3] بحار الانوار ج84 ص 258
[4] مستدرك الوسائل ج7 ص11
[5] بحارالانوار جلد 103 صفحه 10 حدیث 45
[6] بحارالانوار جلد 103 صفحه 5 حدیث 17
[7] بحارالانوار جلد 103 صفحه 5 حدیث 17
[8] بحار الانوار جلد 103 صفحه 11 حدیث 47
[9] بحارالانوار جلد 103 صفحه 11 حدیث 47
[10] بحارالانوار جلد 103 صفحه 12 حدیث 57
[11] بحارالانوار جلد 104 صفحه 294 حدیث 8
[12] بحارالانوار جلد 104 صفحه 295 حدیث 9
[13] میزان الحکمة جلد 3 صفحه 2701 حدیث 17648
[14] عبس(80) آیة 24.
[15] اصول کافی، ج 2، ص 79، حدیث 1 و2.
[16] روم(30) آیة 10.
[17] محمد رضا مهدوی کنی، اخلاق عملی، ص115.
[18] همان، ص 116
[19] همان، ص113
[20] ثواب الاعمال و عقاب صفحه 385 حدیث 1
[21] جامع الاخبار صفحه 389 حدیث 1079
[22] بحارالانوار جلد 103 صفحه 7 حدیث 30
[23] بحار الانوار جلد 103 صفحه 5 حدیث 18
[24] بحارالانوار جلد 103 صفحه 3 حدیث 7
[25] بحارالانوار جلد 103 صفحه 2 حدیث 3
[26] بحارالانوار جلد 103 صفحه 2 حدیث 1
[27] بحارالانوار جلد 103 صفحه 10 حدیث 43
[28] بحار الانوار جلد 103 صفحه 5 حدیث 18
[29] بحارالانوار جلد 75 صفحه 171 حدیث 5
[30] کافی جلد 5 صفحه 89
[31] . تفسیر المعین صفحه 26
[32] جامع الاخبار صفحه 442
[33] بحار ؛جلد 103
[34] وسائل الشیعه، ج 12، ص 23، حدیث 8؛ ص 27، حدیث 1؛ ص 24، حدیث 11
[36] سفينه البحار، ج1 ص503
[38] بحار الانوار، ج103 ص16
[39] احياء العلوم، ج2 ص195
[40] مستدرک الوسائل، ج 13
[41] میزان الحکمه؛جلد 2 ؛محمد محمدی ری شهری
[42] میزان الحکمة جلد 3 صفحه 2701 حدیث 17648
[43] بحارالانوار جلد 103 صفحه 16 حدیث 71
علاقه ام به بحث های گروهی و تخصصی به ویژه حوزه ی جامعه شناسی و پژوهشگری است. از منتقدان گرامی درخواست دارم مرا یاری و راهنمایی فرمایند. متشکرم.