شایعه

شـایـعـه

غفور شیخی

معرفی

شایعه[1] گزاره خبری نامطمئن وغیراستناد که از منبعی خاص و باهدف تعیین شده در خصوص فرد یا گروهی، پخش می شود. کلیه شایعه ها را می توان در دو دسته مذموم سیاه و سفید تقسیم بندی نمود:

شایعه سیاه: شایعه هایی که به قصد تخریب و هدف ترور شخصیتی فرد یا گروهی خاص و ایجاد اضطراب و انتقام و شرارت و بدنام کردن دیگری، تهیه و پخش می شوند. مانند «فلانی وام 200میلیونی گرفت و دست از نوشتن و انتقاد برداشت و...!»

شایعه سفید: شایعه هایی که به قصد بزرگنمایی، جلب توجه عوام، تبلیغ و تحمیق ساخته و پرداخته و پخش می شوند. مانند «فلانی بودجه کل مملکت را می نویسد و پیشنهاد وزارت را رد کرد و رتبه اول دانشگاه بود و...»

شایعه تفاوت و ارتباط تنگاتنگی با واژه های کذب(دروغ)، اِفک(دروغ فراگیر)، ارتجاف(اضطراب آفرینی) و بهتان دارد و «هنگامی که افراد به شدت مشتاق کسب خبر درباره چیزی یا کسی هستند، اما نمی‌توانند اطلاعات موثقی بدست آورند، مستعد پذیرش شایعه‌ها می‌شوند»(کوئن، 1385)

دهخدا شایعه را خبر بی اساسی می داند که گوینده،آن را برای ترور شخصیت انسان برجسته و آبرومند و یاهر موضوع دلخواه - فردی یا اجتماعی - در جامعه نشر می دهد».

اصلی ترین بحث قرآن درخصوص شایعه مربوط به جریان حضرت عائشه (مادر مومنان و ناموس حضرت رسول ص) است که به شدت مورد نکوهش قرار گرفته است. در آیه ای دیگر متذکر می شود که وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ كُلُّ أُولَئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْئُولًا (به چیزی که علم و اطمینان نداری، اعتماد مکن و آن را بر زبان میاور، زیرا گوش و چشم و دل و اندیشه آدمی مسوول خواهند بود. اسراء36)

ایضاً، پیامبر بزرگوار(ص) می فرماید: قومی را می شناسم که در قیامت آنچنان به سینه آنان ضربه وارد می شود که اهل جهنم صدای سینه آنان را می شنوند و آنان کسانی اند که در پی اطلاع از عیوب وگناهان پنهانی دیگران بوده اند و به هتک حرمت و فاش کردن آنها می پردازند وچیزهائی را علیه آنها شایعه می کنند که آنان اهل آن نبودند»[2]

 

سازوکار شایعه

چنان که تعریف شد، شایعه یک خبر برنامه ریزی شده است که حداقل از 4 رکن اصلی زیر تشکیل شده است:

1-طراحان و سازندگان شایعه: سازندگان شایعه در هر دو دسته سیاه و سفید آن، به قصد دادن اطلاعات نادرست و عوام فریبی و دروغ پردازی دست به چنین اقدامی می زنند. غالباً قدرتمداران و دست اندرکاران بیشترین حجم شایعه ها را برای حق السکوت گرفتن از دیگران و یا جلوگیری از خوشنامی و رشد و پیشرفتِ رقبا و یا ایجاد فشار و انتقام از فرد یا گروهی خاص می سازند. به عبارت ساده تر شایعه را آگاهان و اتاق فکرها می سازند و ناآگاهان در جامعه پخش می کنند!

2-مکتب یا فرد یا گروه هدف:شایعه مستقیماً فرد یا گروه خاصی را هدف قرار می دهد و دارای کمترین میزان ابهام و استعاره و کنایه است. اصلی ترین گروه های هدف شایعه سازی شامل رئیس جمهورها، بازیگران و بازیکنان مشهور و در حوزه شهری منتقدین و برخی مسئولین هستند. بلحاظ جنسیت نیز، مردها بیشتر مورد هجوم شایعه ها قرار می گیرند.

3-پیام شایعه: متن یا خبر و جمله ای که به أشکال گوناگون پیرامون فردیا گروه هدف، دهان به دهان و دست به دست می گردد که عمدتاً – باتوجه به نوع سیاه و سفیدش- مردم را به سه نوع واکنش متمایز وا می دارد: تحسین، تنفر، تردید. بیشترین نوع پیام های شایعه جنسی و ناموسی، پولی و مالی، پست و مقامی هستند و در رده های بعدی شایعه های مربوط به فامیل و روابط متافیزیکی و... وجود دارند.

4- لوازم پخش و نشر و اثرگذاری: شایعه ای که آگاهانه ساخته می شود و متن آن تراش می خورد و در شرایط زمانی و مکانی مناسب و فراهم، زاده می شود نیاز به ابزارهایی برای فراگیر شدن و یک کلاغ چهل کلاغ شدن دارد که عمده ترین آنها عبارت انداز اذهان پرسشگر جامعه، اینترنت و فضای مجازی، پیامک و گفت و شنودهای خودمانی و... که در این قسمت بیشترین میزان گوشه و کنایه و استعاره و ابهام و گل آلودی به وجود می آید تا هاله ای از شک و تردید در جامعه و دور سر آن فرد یا گروه خاص بگردد یا در نوع سفید آن، توده ای از تحسین ناآگاهانه و احساسی موج بزند.

 

اهمیت و قدرت شایعه

در جنگ گرم و کلاسیک، فرد و انسان را با شمشیر و گلوله و گیوتین می کشتند و در جنگ سرد و نرم امروزی، فرد و انسان را با شایعه و نشر اکاذیب، ترور شخصیتی می کنند. از این رو شایعه ها، به صورت مقطعی اما مستمر، می توانند از یک فرد یا مکتب فکری و یا گروه در جامعه سلب اعتماد نمایند چرا که جامعه مجال تحقیق و تفحص و حتی تفکر آنچنانی در مورد اخبار روزمره را ندارند و آنقدر چیزهای عجیب و غریب را دیده و شنیده اند که تمییز و تشخیص سره و ناسره، نیاز به شناخت و مهارت دارد. در نوع سفید آن، به صورت مقطعی اما مستمر، می توانند از یک فرد سست و خام و عوام فریب، یک بت و غول و انسان پرابهت و ابهام بسازند که انگشت انتقاد بسویش گناهی نابخشودنی گردد. شایعه، بسیاری از هزینه ها را کاهش می دهد و اثرگذاری آن تا وقتی که دست به دست و نسل به نسل بگردد باقی می ماند.جالب تر آنکه پاسخ دادن به شایعه سیاه – به شرط آنکه ابزار لازم را در اختیار داشته باشد- نیز خود هزینه بردار است و اگر با صراحت و سندیت و صداقت نباشد دامن زدن به آتشی است که برافروخته شده و مردم باور کرده اند که تا نباشد چیزکی نگویند چیزها – که در خیلی از موارد این ضرب المثل صدق نمی کند-.

 

بستر رشد و نمو شایعه

از منظر جامعه، رواج شایعه‌ها در جامعه، نشان‌دهنده زودباوری مردم و ظرفیت آنها برای تن دادن به تلقین و همچنین همراهی با جمع است. اینجا، همچنان راه برای عوام فریبی و سیاست‌های عوامانه باز است و یکی از دلایل اهمیت بررسی شایعه‌ها این است که «چه کسی از رواج این شایعه یا آن شایعه سود می‌برد و انسان های دارای مشکلات روانی به ویژه آنان که دارای روحیه تفوق طلبی، کینه ورزی و انتقام جویی هستند دست به شایعه، علیه دیگران می زنند و از حیث جامعه شناسی نیز شایعه از وجود جامعه ای بیمار و غرق در دوئیت و خصومت میان افرادحکایت دارد و با توجه به روحیات شایعه سازان به روشنی می توان از انگیزه های آنان پی برد وباید دانست که جامعه، هر چه بیمارتر باشد، شایعه در آن زودتر پا می گیرد و دیرتر از یاد می رود».

از منظر فرد یا گروه، رواج شایعه ها در جامعه، نشان دهنده آن است که تفکری نو یا افرادی قوی در حال رشد و نمو هستند که گروه قدرت، می ترسد و حاضر به انتقال و سهم و امتیازدهی نیستند و به دنبال سست کردن جایگاه و پایگاه و منزلت اجتماعی، سیاسی و حتی اقتصادی وی هستند. در نوع سفید آن، کم و کاستی های فرد را که جامعه تشنه شنیدن آن است به صورت شایعه پخش می کنند یا شایعه هایی را دامن می زنند که برای مردم نوع خاطره و یاداوری و نوستالژی دارد و به آن فرد یا گروه نسبت می دهند و چو می اندازند که تیمور نوه چنگیز بزرگ است و فلانی هاله نور دورسرش است و فلانی تنها نماینده کُردی است که با لباس کردی و شعرکردی و دکترای اقتصاد! از حقوق ملت کرد دفاع می کند.

جامعه ای که از دیرباز مورد ترس و ارعاب قرار گرفته باشد و بستر آزاداندیشی و حق گویی مهیا نباشد و میزان مطالعه و آگاهی و پرسشگری و تحلیل در آن کم و پایین باشد، استعداد ویژه ای در نشر شایعه ها و توجه و اقبال عمومی ساده لوحانه نسبت به آنها دارد و همین استقبال ساده لوحانه، به سازندگان شایعه های سیاه و سفید، جرات پردازش و نشر می دهد.

 

پاتک شایعه

وقتی از سوی عده ای معلوم، تکِ توپی به میدان فرد یا گروهی خاص انداخته شده و جامعه در تردید و ابهام قرار گرفته اند مناسب ترین پاتک و روش، پاسخ و خنثی سازی و تبدیل آن به فرصت است. بسته به نوع و زمان و مکان شایعه، این پاسخ بهتر است دارای ویژگی های زیر باشد:

در مورد شایعه های سیاه، از طریق همان ابزارهای ساخته و پرداخته شده، جوابیه و پاسخ مستدل و مشروح تنظیم و منتشر گردد. مثلا از طریق سخنگوی فلان نهاد طی نطق و نامه ای، فلان شایعه تکذیب گردد. پاسخ ابلهان سکوت است را ممکن است در این مورد چندان کارامد و کارا نباشد.چنانکه حضرت رسول(ص) در قضیه حضرت عائشه، سکوت فرمودند اما خداوند خود زبان گویا و پاسخگوی شدیداللحنی شدند که تاکنون در حلقه های گوش زمانه «هذا بهتان عظیم» پیچیده است.

در مورد شایعه های سفید، گروه های روشنگری در جامعه – مانند فرهنگیان، روحانیون، منتقدان و نویسندگان و...، به نقد و بررسی آن شایعه پرداخته و با استدلال، اذهان پرسشگر را روشن سازند که هم مروّج حُسن نیت در جامعه باشند و هم شیوه استدلال و تحلیل را در جامعه بیاموزند و هم راه های عوام فریبی را ببندند.

 

جمع بندی

شایعه، رفیق دیرینه جوامع بشری بوده و هست. وجود مقداری از آن طبیعی است و غالباً از سوی اتاق فکرها ساخته و پرداخته می شود و توسط ناآگاهان جامعه پخش می شود. جامعه ای که دارای استعداد و استقبال از خرافات و آکنده از ساده لوحی و حسرت باشد، بستر مناسبی برای انواع شایعه ها – جنسی، مالی، مقامی و...- دارد. شایعه های سیاه به قصد تخریب و ترور و شایعه های سفید به قصد تحمیق جامعه و بزرگنمایی فرد یا گروهی خاص صورت می پذیرند. کاستن از شایعه ها بر محبت و مراوده و حسن نیت می افزاید و افراد جامعه می آموزند که بجای قهرمان پروری ناسالم –در نوع سفیدآن- و بجای توهین و تخریب جبران ناپذیر – در نوع سیاه آن- روی به واقعیت گرایی و همگرایی روزافزون بیاورند و حرمت جامعه و همزیستی مسالمت آمیز و رو به توسعه و ترقی را نگه دارند. شایعه، جامعه را مسموم می کند و از جلوآمدن انسان های خوش نیت و آبرومند برای مشارکت در امور سیاسی و... جلوگیری می کند تا همچنان هژمونی قدرت در دست عده ای خاص بچرخد و بماند. در سطح خانواده و خویشاوندان نیز شایعه موجب بدبینی، اشاعه فضولی و چرکین شدن دل ها و خاطرها از همدیگر می گردد که می توان بجای آن آبرومندمداری و حفظ کرامت انسانی را سرلوحه زندگانی این چند صباح عمر خود نمود.

 دانلود مطلب در محیط Word

 بازنشر مطلب در پایگاه خبری تحلیلی مکریان

---

[1] (کُردی=به‌ندوباو، قاوداخه‌ستن، ده‌نگۆ، واتۆ،کدارک،‌ انگلیسی= Rumor، فارسی= چو، چغلی)

Rumor: A currently circulating statement, story, gossip or report of uncertain or doubtful truth

[2] «اِنّی لَعَرفتُ قَوماً یَضرِبوُنَ صُدوُرهُم ضَرباً یَسمَعهُ اَهل النّارِ وَ هُم الهمّازوُن اللمّازوُن الَّذینَ یَلتمِسوُن عَورات المُسلِمین وَ یهتَکوُن ستورهم وَ یشیعوُنَ فیهِم مِنَ الفَواحِش مَا لَیسَ فیهِم ».(امام فخر رازی، تفسیر کبیر،ج 23).