اعتياد اينترنتي 2
مقدمه
اعتياد اينترنتى پديده اى است كه از دسترسى آسان به رايانه و اطلاعات آنلاين ناشى مى شود. پاى اين نوع جديد از اعتياد فزاينده به كشور ما نيز كشيده شده است. به گفته كارشناسان، خطرات و مشكلات اعتياد اينترنتى بيش از خطرات ناشى از اعتياد به مواد مخدر است، چرا كه در اعتياد به مواد مخدر اين جسم آدمى است كه بيش از بيش دچار آسيب مى شود ولى در اعتياد اينترنتى روح و روان افراد دچار آسيب شده و شرايط طبيعى و سلامت روانى انسان ها را از آن ها مى گيرد. مراکز روانشناسی و سایبرولوژی غرب، وسواس و استفاده عقده وار از اینترنت را سبب دور شدن توده مردم از فضای اجتماعی و عمومی جامعه دانسته و نسبت به تاثیرات مخرب آن در دراز مدت روی جسم و روان مردم اجتماع بشری هشدار داده اند.
در برخي تحقيقات، افراد علل گرايش به اينترنت را، احساس راحتى با آن و برقرارى روابط آسان با ديگران ذكر كرده اند، ولى بايد توجه داشت كه صرف وقت زياد و سرگرمى با فعاليت هاى بيهوده، داراى عواقب و پيامدهاى منفى بسيارى است. از جمله آن ها مى توان به چند مورد زير اشاره كرد:
- انزواى اجتماعى، صرف وقت زياد با اين فعاليت ها انسان را از محيط اطراف خود غافل كرده و در بلند مدت به روابط صميمى ميان آن ها ضربه مى زند. در حالى كه، ما به هيچ وجه مجاز نيستيم كه نسبت به ارتباط با والدين و ديگر اعضاى خانواده بى اهميت باشيم.
- فروپاشى نظام خانواده: گذراندن بيشتر اوقات با ديگران اهميت خانواده را در نظر انسان كاهش داده و موجب از هم پاشيده شدن خانواده ها مى شود، چيزى كه امروزه در غرب شاهد هستيم.
- تخريب شخصيت افراد: شخصيت هايى كه در اين دنياى مجازى ظاهر مى شوند، اغلب تصنعى و كسانى هستند كه خود را از دنياى واقعى محروم كرده و به يك صفحه نمايش كوچك محدود شده اند. طبيعى است كه چنين افرادى سعى مى كنند خود را به گونه اى عرضه كنند كه در نظر ديگران بهتر جلوه كنند. بنابراين، افرادى كه با چنين كسانى روابط دوستانه برقرار مى كنند، در حقيقت با افراد مجازى و غيرواقعى ارتباط دارند كه در نهايت جز تخريب شخصيت خود فرد حاصلى نخواهد داشت.
- به هم خوردن روابط كارى: افراد معتاد به اينترنت به دليل......
اعتياد اينترنتى پديده اى است كه از دسترسى آسان به رايانه و اطلاعات آنلاين ناشى مى شود. پاى اين نوع جديد از اعتياد فزاينده به كشور ما نيز كشيده شده است. به گفته كارشناسان، خطرات و مشكلات اعتياد اينترنتى بيش از خطرات ناشى از اعتياد به مواد مخدر است، چرا كه در اعتياد به مواد مخدر اين جسم آدمى است كه بيش از بيش دچار آسيب مى شود ولى در اعتياد اينترنتى روح و روان افراد دچار آسيب شده و شرايط طبيعى و سلامت روانى انسان ها را از آن ها مى گيرد. مراکز روانشناسی و سایبرولوژی غرب، وسواس و استفاده عقده وار از اینترنت را سبب دور شدن توده مردم از فضای اجتماعی و عمومی جامعه دانسته و نسبت به تاثیرات مخرب آن در دراز مدت روی جسم و روان مردم اجتماع بشری هشدار داده اند.
در برخي تحقيقات، افراد علل گرايش به اينترنت را، احساس راحتى با آن و برقرارى روابط آسان با ديگران ذكر كرده اند، ولى بايد توجه داشت كه صرف وقت زياد و سرگرمى با فعاليت هاى بيهوده، داراى عواقب و پيامدهاى منفى بسيارى است. از جمله آن ها مى توان به چند مورد زير اشاره كرد:
- انزواى اجتماعى، صرف وقت زياد با اين فعاليت ها انسان را از محيط اطراف خود غافل كرده و در بلند مدت به روابط صميمى ميان آن ها ضربه مى زند. در حالى كه، ما به هيچ وجه مجاز نيستيم كه نسبت به ارتباط با والدين و ديگر اعضاى خانواده بى اهميت باشيم.
- فروپاشى نظام خانواده: گذراندن بيشتر اوقات با ديگران اهميت خانواده را در نظر انسان كاهش داده و موجب از هم پاشيده شدن خانواده ها مى شود، چيزى كه امروزه در غرب شاهد هستيم.
- تخريب شخصيت افراد: شخصيت هايى كه در اين دنياى مجازى ظاهر مى شوند، اغلب تصنعى و كسانى هستند كه خود را از دنياى واقعى محروم كرده و به يك صفحه نمايش كوچك محدود شده اند. طبيعى است كه چنين افرادى سعى مى كنند خود را به گونه اى عرضه كنند كه در نظر ديگران بهتر جلوه كنند. بنابراين، افرادى كه با چنين كسانى روابط دوستانه برقرار مى كنند، در حقيقت با افراد مجازى و غيرواقعى ارتباط دارند كه در نهايت جز تخريب شخصيت خود فرد حاصلى نخواهد داشت.
- به هم خوردن روابط كارى: افراد معتاد به اينترنت به دليل......
برای تهیه فایل کامل این مطلب، لطفا اینجا را کلیک فرمایید. موفق باشید.
بيخوابى و كم خوابى هاى فراوان نمى توانند به موقع سر كار حاضر شوند و در صورت تكرار چنين بى نظمى هايى، از كار اخراج شده و شرايط مطلوب زندگى را از دست خواهند داد.
- از آنجايى كه يكى از وسايلى كه دشمنان اسلام براى منحرف كردن جوانان در سراسر جهان به كار مى گيرند، همين وسايل ارتباطى و از جمله اينترنت مى باشد، از اين رو، در مواقعى ممكن است افراد با وسوسه ديگران به گناه و كارهاى خلاف شرع كشيده شود.
نكته نهايى اينكه خانواده ها بهتر است مواظب بوده و علاوه بر تربيت خوب فرزندان خويش و هدايت آن ها در نوع استفاده از وسايل ارتباطى نوين، محيط سالم و مطلوبى را براى جوانانشان فراهم كنند تا جوانان، كانون گرم و صميمى خانواده را بر هر جايگزين ديگرى ترجيح دهند.
به نظر میرسد که استفاده اعتیادی از اینترنت، همانند دیگر انواع اعتیاد، دارای دوره تحمل و ترک مشابهی است. همچنین شواهد تحقیقاتی فزایندهای تأکید میکنند که بسیاری از کاربران اینترنت، تحت تأثیرات منفی استفاده از اینترنت قرار گرفته‌اند. این گونه به نظر میرسد که وقتی شما نیازمند صرف وقت بیشتری در اینترنت هستید و یا میخواهید به محتویات تحریکبرانگیزتری دست پیدا کنید، میتوانید دایره صبر و تحمل خود را در قبال این وسوسه افزایش دهید. البته پایگاههای اینترنتی اعتیادآور و تحریکزا، لزوماً پایگاههایی سکسی و غیر اخلاقی نیستند؛ بلکه اغلب اوقات، در شمار پایگاههای بسیار معروف اینترنتهستند که فرد را به خود معتاد میسازند. براساس یک نظرسنجی، 26 درصد کاربران اینترنت اظهار داشته‌اند که به طور مرتب به پایگاههای پورنوگرافی سر میزنند و اضافه کردهاند که برخی اوقات دچار برانگیختگی جنسی نیز میگردند. طبق این تحقیق، این افراد به طور متوسط در طول یک هفته، چهار ساعت را به گشت و گذار در پایگاههای غیر اخلاقی بزرگسالان میگذارنند و 5/37 درصد از آنان نیز اعتراف کردهاند که در نتیجه تحریک برانگیزی این سایتها، دچار اعمال غیر اخلاقی شده‌اند. برای چنین افرادی، اینترنت بیشترین تحریک برانگیزی و هیجان جنسی را فراهم میکند.(گرينفيلد، 1384: 49)
2-1- تعريف مفاهيم اساسي تحقيق
2-1-1-اعتياد اينترنتي
هولمز در تعريف خود از اعتياد اينترنتي، به تعريف استفاده طبيعي و معمولي اينترنت پرداخته و مي‌گويد كه هر گاه ميزان استفاده از اينترنت به كمتر از 19 ساعت در هفته برسد، در آن صورت مي‌گوييم كه فرد به شكل طبيعي از اينترنت استفاده مي‌كند. بنابراين، از نظر هولمز، فردي که بيش از 19 ساعت در هفته از اينترنت استفاده مي کند، معتاد به اينترنت است. يونگ نيز اشاره مي‌كند كه فرد معتاد كسي است كه حداقل 38 ساعت در هفته و يا 8 ساعت در روز، وقت خود را صرف استفاده از اينترنت مي‌كند. متخصصان در زمينه آسيب‌شناسي، محدودترين تعريف را براي طبقه‌بندي استفاده از اينترنت ارائه مي‌دهند. به‌طوري كه چنانچه فرد در هفته 2 تا 3 ساعت از اينترنت استفاده كند، يك كاربر معمولي، و چنانچه ميزان استفاده وي از اينترنت به 5/8 ساعت و يا بيشتر برسد، كاربري است كه بايد مورد بررسيهاي آسيب‌شناسانه قرار گيرد.گولدبرگ معتقد است كه اعتياد اينترنتي عبارت است از استفاده بيمارگونه و وسواسي از اينترنت، كه معيارهايي همچون تحمل و علائم كناره‌گيري، از شاخصه‌هاي آن هستند (Lim and et al, 2004: 2)
دركل بايد خاطرنشان كرد كه اعتياد و وسواس به اینترنت شامل استفاده بیش از حد (بیش از2ساعت درروز) و وسواس گونه از اینترنت جهت تجارت های آنلاین، بازی ها و حراجی های آنلاین و قمار بازی است که باعث دورشدن ازاجتماع حقیقی، افسردگی، بدخوابی، چاقی وتنبلی می شود. بنابر نظر کارشناسان، این پدیده با توجه به فضای تحریک کننده و جذاب اینترنت در حال گسترش است و درصورت عدم استفاده صحیح مشکلات اجتماعی بسیاری را برای جوامع مدرن و غیر مدرن ایجاد می کند. خبرزدگی و اعتیاد به اطلاعات، سبب دور شدن از خانواده و محیط اجتماعی و تحت تأثیر قرار گرفتن فرد توسط رسانه ها و اخبار منتشر شده در فضای سایبر می شود. بنابراين اعتیاد به رایانه بر اساس تعاریف جامعه شناختي و روانشناسی به استفاده مداوم از رایانه و بازی ها و برنامه های آفلاین رایانه اطلاق می شود.
انجمن روانپزشكي آمريكا براي شناخت اعتياد اينترنتي و افرادي كه به استفاده مفرط از اينترنت معتادند، معيارهايي را مشخص كرده است كه طبق آن، چنانچه بخواهيم فردي را معتاد به اينترنت بناميم، بايد حداقل سه مورد از معيارهاي هفتگانه زير، در طول يك دوره 12ماهه (يك ساله) در وي ديده شود. معيارهاي پيشنهادي اين انجمن شامل 7 مورد به شرح زيراست:
1. تحمل: اين معيار به معناي صرف زمان بيشتري براي اينترنت به منظور رسيدن به رضايت است. در اين شرايط، با وجود صرف همان ميزان وقت، ميزان رضايتمندي كاربر كمتر است و نياز به زمان بيشتري دارد تا به همان درجه از رضايت قبلي برسد.
2. وجود دو يا چند علامت كناره‌گيري در طي دو روز در ماه كه بعد از كاهش و يا ترك مداوم استفاده از اينترنت حاصل مي‌شود. اين مسئله بايد موجب بروز دردها و رنجها و يا اختلالاتي در عملكرد اجتماعي، فردي و يا آموزش شود.
3. از اينترنت به منظور تخفيف و يا اجتناب از علائم كناره‌گيري استفاده مي‌شود.
4. از اينترنت، اغلب در دوره‌هاي زماني پيش از آنچه كه در ابتدا مدنظر بود، استفاده مي‌شود.
5. حجم قابل توجهي از وقت صرف فعاليتهاي مربوط به كاربري اينترنتي (براي مثال، كتابهاي اينترنتي، جست‌و جوي بروزرهاي جديد وب، جستوجوي فروشندگان اينترنتي و جز اينها) مي‌شود.
6. به‌خاطر استفاده از اينترنت، از فعاليتهاي مهم اجتماعي، شغلي و يا تفريحي دست كشيده و يا كاسته مي‌شود.
7. فرد به‌دليل استفاده مفرط از اينترنت، خطر فقدان روابط مهم، شغل، و فرصتهاي آموزشي و شغلي را مي‌پذيرد.
تحقيقاتي هم كه اخيراً راجع به اعتياد اينترنتي صورت گرفته‌اند، چندين معيار را براي اعتياد به اينترنت و بازشناسي آن برشمرده‌اند. سه مورد از اين معيارهاي مهم عبارتند از:
1. موقعي كه شخص سعي مي‌كند تا از اينترنت خارج شود، احساس بي‌قراري و بدخلقي مي‌كند.
2. از اينترنت، براي فرار از مشكلات و يا كاستن از احساس يأس و نااميدي، گناه، اضطراب و يا افسردگي استفاده مي‌شود.
3. كاربر اينترنت در مورد ميزان و وسعت استفاده خود از اينترنت، به اعضاي خانواده و يا دوستانش دروغ گفته و آن را كتمان مي‌كند. و نهايتاً، شخص با وجود هزينه بالاي استفاده از اينترنت، مكرراً از آن استفاده مي‌كند. (معيدفر و همكاران، 1386: 61-62)
گونه‌شناسي اعتياد اينترنتي و شاخصه‌هاي آن:
«اعتياد اينترنتي» اصطلاح وسيعي است كه تنوع گسترده‌اي از رفتارها و مشكلات مربوط به كنترل وسواس و انگيزش را در بر مي‌گيرد. ديويس از زاويه نوع استفاده از اينترنت، معتقد است که کاربران به دو شکل آسيب شناسانه و مرضي از اينترنت استفاده مي کنند:
1) استفاده مرضي ويژه از اينترنت: اين نوع استفاده از اينترنت، به استفاده بيش از اندازه و سوء استفاده از اينترنت اشاره داشته و ريشه آن در آسيب شناسي رواني قبلي فرد است که در اثر عوامل تقويتي که از اينترنت دريافت مي کند، در فرد باقي مي ماند. مانند قماربازي، هرزه نگاري، و مانند آن که اگر شخص به اينترنت دسترسي نداشته باشد، از طريق ديگر نشان داده مي شود، اما چون اين فرصت در اينترنت فراهم است، فرد به آن روي مي آورد.
2) استفاده مرضي کلي (فراگير) از اينترنت: اين نوع استفاده اعتيادي از اينترنت، شامل استفاده مرضي کلي از اينترنت نظير چت، پرسه زدن، نامه الکترونيکي و جز اينها بوده و علت اصلي آن، نوع بافت اجتماعي فرد است (اميدوار و صارمي، 1381: 35-34).
بطور جامع و خلاصه، اعتياد اينترنتي چندين گونه‌دارد که پنج نوع آن شايع‌‌ترين است. ضمن آنکه هر يک از اين گونه ها، شاخصه‌ها و معرفهاي خاصي دارند، که با بقيه متفاوت است:
1ـ اعتياد به سايبر سكس
امروزه مطالب زيادي راجع به شيوع هرزه نگاري و سكس سايبر در اينترنت در اتاقهاي چت شنيده و يا خوانده مي‌شود. اما، چيزي كه مردم درك نمي‌كنند، اين است كه هرزه اينترنتي، كسب‌و‌كار و تجارت بزرگي است. سايتهاي هرزه نگاري، بزرگترين بخش از فروشهاي تجارت الكترونيكي را تشكيل مي‌دهند. در اين نوع اعتياد، افراد معتاد تمايل شديدي به مشاهده، دريافت و يا حتي تجارت موارد محرك جنسي و صحبت در اين رابطه در اتاقهاي گفت‌وگوي خاص دارند. همانند ساير انواع اعتياد به اينترنت، اعتياد به سكس سايبر و يا روابط سايبر نيز به موضوع رهاشدن از واقعيت اشاره مي‌كند، كه طي آن زمان، پول، عواطف و انرژي به گونه‌اي صرف اينترنت مي‌شود كه روز به روز از كنترل فرد خارج مي‌شود. «اينترنت تنها چيزي را فراهم مي‌كند كه معتادان به اينترنت دنبال آن هستند: انزوا، گمنامي، و ابزار مخفي نگه‌داشتن هزينه‌هايي كه بارها صرف خريد هيجان سكسي مي‌شود. از نمونه‌هاي فعاليتهاي سكسي سايبر ميتوان به مواردي چون كپي كردن و يا نگاه‌كردن عكس‌هاي هرزه همراه با خودارضايي، مطالعه و يا نوشتن نامه‌ها و داستانهاي صريح سكسي، ارسال نامه الكترونيكي و يا قراردادن آگهي با هدف برقراري ملاقاتهاي شخصي با كسي، بازديد از اتاقهاي سكسي چت و پرداختن به فعاليتهاي آنلاين تعاملي اشاره كرد.
2. اعتياد از نوع روابط سايبر
افرادي كه دچار اعتياد به گپ زدن و گفت‌وگوي اينترنتي مي‌شوند، معمولاً بيش از حد درگير روابط اينترنتي‌اند و احتمال اينكه به مسائل غيراخلاقي نيز آلوده شوند، بالاست. دوستي اينترنتي خيلي سريع اهميت و جايگاه روابط خانوادگي و دوستان قديمي را مي‌گيرد. اين اعتياد در اكثر موارد منجر به شكست ازدواجها و بي‌ثباتي در روابط خانوادگي مي‌شود.طبق آمار منتشر شده از سوي موتور جستوجوي Goto در مورد تعداد جستجوها در اتاقهاي چت، در سال 2001 تعداد اين جستوجو روزانه به 117427 مورد رسيده است (غمامي، 1384: 45)
3. اعتياد به خريد، تجارت و مزايده
در حال حاضر خريد و فروش آنلاين رشد فزاينده‌اي در ميان عموم يافته است. از اين رو، زياد مي‌بينيم افرادي كه دچار مشكلات ناشي از خريد و فروش آنلاين سهام از جمله خريد كالاهاي آنلاين و ساير سايتهاي مزايده هستند. اين اعتياد دربرگيرنده مقوله وسيعي از رفتارهايي است كه مي‌توانند شامل علاقه مفرط به قمار اينترنتي، خريد و يا معامله سهام باشد. اين افراد به منظور افزايش سرمايه خود از كازينوهاي مجازي، بازيهاي جذاب، حراجيهاي اينترنتي و يا بازارهاي دلالي استفاده مي‌كنند، اما اين فعاليتها اكثراً باعث نابودي سرمايه شده و به قيمت اهمال ديگر وظايف شغلي و متزلزل شدن روابط خانوادگي تمام مي‌شود.(معيدفر و همكاران، 1386: 65)
4. اعتياد به جستوجو ذخيره بيش از اندازه اطلاعات
وفور اطلاعات قابل‌دسترس در شبكه، نوع جديدي از عادات گريزناپذير كاوش و جستوجوي اينترنتي را پديد آورده است. بدين ترتيب كه افراد زمان بيشتري را جهت جمع‌آوري و سازماندهي داده‌هايشان صرف مي‌كنند. افراط‌گري و كاهش ميزان بهره‌وري كاري، از پيامدهاي اين نوع اعتياد است. در اين نوع اعتياد، فرد شيفته غناي اطلاعات وب مي‌شود و جستوجوي بيش از اندازه براي جمع‌آوري اطلاعات، از پيامدهاي اين شيفتگي است.
5. اعتياد به كامپيوتر (انجام وسواس‌گونه بازيهاي كامپيوتري و يا برنامه نويسي علوم كامپيوتر)
در دهه 80 كه بازيهاي كامپيوتري مانند مين ياب و بازي ورق وارد دنياي كامپيوترها شد، محققين پي بردند كه افراط در بازيهاي كامپيوتري باعث مي‌شود كارمندان اكثر ساعات كاري‌شان را صرف بازي كنند. اين بازي‌ها چند نفره نبودند، همچنين نيازي به اتصال به شبكه اينترنت نداشتند. مردم بيشتر پولهايي را كه براي سرگرمي و تفريح كنار مي‌گذارند، بجاي رفتن به سينما براي تماشاي فيلم، صرف بازي‌كردن آنلاين مي‌كنند.(همان منبع: 68)
2-1-2-پايگاه اجتماعي اقتصادي
در زبان روزمره مردم اين مفهوم به معني شان و مقام يا شهرت و اعتبار به كار مي رود اما جامعه شناسان اين مفهوم را به معني موقعيت افراد در ساختار اجتماعي به كار مي برند. (عضدانلو، 1384، ص 147) یعنی اینکه خانواده فرد، از نظر دارایی های مادی و معنوی در جامعه در چه سطحی است. نوع شغل خود و والدین، درآمد خود و والدین و میزان تحصیلات والدین(پدر و مادر) از شاخص های پایگاه اجتماعی – اقتصادی دانشجویان در نظر گرفته می شوند.
2-1-3-انزواي اجتماعي
انزوای اجتماعی در واقع حالتی است که در آن فرد یا مجموعه ای از افراد به واسطه درکی که از شرایط محیط پیرامون خود دارند تحت تاثیر انگیزه های متفاوت فردی واجتماعی ارتباط خود با پیرامون را قطع کرده به صورت یک گروه در خود به حیات ادامه می دهند. (ملك زاده، 1387)
این مسئله به خودی خود ایجاد کننده چند مشکل اساسی برای جامعه است. چرا که از یک طرف فرد را از وارد شدن به روابط اجتماعی که به نحوی نیاز های اساسی اش را برطرف کرده ،او را به صورت داوطلبانه وارد فرآیند های منتهی به ملت سازی و ادغام اجتماعی می سازد، محروم می نماید و از طرف دیگر امکان فراهم آمدن زمینه های هم بستگی اجتماعی و قوام جامعه از یک سو و تنش زدایی از حوزه های گوناگون اجتماعی و مخصوصا حوزه سیاسی را از بین می برد. از آن جایی که در رویکرد نظم اجتماعی وجود حداقلی از جهت گیری جمع گرایانه برای هر جامعه ضرورت دارد و با توجه به این مسئله که در جامعه ما این جهت گیری ها کمتر یافت می شود می توان گفت که بسیاری از مشکلات اجتماعی امروز جامعه ایرانی ریشه در کمبود جهت گیری های جمع گرایانه در سطح کلان و تعهدات جمعی دارد.
به مسئله اعتياد اينترنتي می توان هم از منظر عمل اخلاقی نگاه کرد و هم از منظر انتخاب عقلانی. بر اساس نظریه انتخاب عقلانی، هر کنش گر عاقل ممکن است در موقعیت هایی قرار گیرد که عقلانیت ابزاری به وی حکم کند که نفع فردی(آنی) را انتخاب کند. اما منطق آن نوع خاص از موقعیت، به گونه ای است که انتخاب گزینه نفی فردی توسط او( و کثیری دیگر از کنش گران عاقل)، نتیجه ای را به دنیال دارد که به زیان همگانی( از جمله آن کنش گران عاقل است) است. به عبارت بهتر کنش گران اجتماعی در جامعه همواره در معرض شرایطی قرار دارند که در آن ها با استفاده عقل ابزاری میان نفع شخصی و نفع عمومی( یا نفع همسو با دیگری) دست به انتخاب می زنند و این طور به نظر می رسد که میزان هم بستگی اجتماعی به اينترنت یا کیفیتگی که تعریف اهداف فرد از کنش با برآیند تعریف دیگران در سطح جامعه از منفعت یا سود فردی دارد و میزان توافق تک تک کنش گران در باره مسائل اساسی اجتماعی در چگونگی اتخاذ این تصمیم تاثیر گذار است.
در این زمینه صاحب نظران عوامل متعددی را بر رفتار افراد در دو راهی اجتماعی موثر می دانندکه می توان آن ها را در دو دسته کلی عوامل شخصیتی( شخصیت یا جهت گیری ارزش های اجتماعی، جهت گیری مذهبی، جنسیت، عقلانیت ابزاری، و اعتماد تعمیم یافته)و عوامل موقعیتی(اعتماد به همکاری دیگران، اثر بخشی عمل جمعی، نفع جمعی دراز مدت، پاداش عمل جمع گرایانه و تنبیه عمل فرد گرایانه، شرایط رقابتی یا همیارانه موقعیت، ارتباط با دیگر کنش گران و آگاهی از دوراهی اجتماعی) طبقه بندی کرد.
هرچه اين انزوا بيشتر باشد گرايش فرد به كامپيوتر به عنوان دري باز شده به جهان مجازي متنوع و ملون، بيشتر مي شود و حالت برعكس آن باز صادق است يعني فرد معتاد به اينترنت روز به روز از اجتماع خود مي برد و وقت خود را پاي اينترنت و كامپيوترش صرف مي كند. ا زجمع گريزان است و محدوديت ها را دوست ندارد. ازين رو درين تحقيق به بررسي عيني فرض فوق نيز از ديد جامعه شناختي پرداخته شده است.
2-1-4-نوع انگيزه و هدفمندي در استفاده مفرط از اينترنت
وین ماندی انگیزه را علاقه به فعالیت هایی می داند که برای رسیدن به هدف های سیستم مورد نظر لازم است.به بیان دیگر، انگیزه به نیروه های پیچیده، سائق ها، نیازها و شرایط تنش زا اطلاق می شود که سبب فعالیت فرد برای تحقق هدف هایش می شود.نیازهای متفاوت به درجات متفاوتی از هدف و انگیزه دلالت دارند و باعث تفاوت در رفتار می شوند. لذا رفتار انگیزه دار، ابزاری برای انجام یک هدف محسوب می شود (عباسی قادری و خلیلی کاشانی ،1390 ، ص99) كه در این پژوهش انگیزه و هدف كاربران در استفاده از اينترنت مورد استفاده به میزان علاقه، نیاز، نوع استفاده و هدفمندي استفاده از آن اطلاق می شود. و یا به عبارتی انگیزه و هدف در این تحقیق استفاده كاربران از اينترنت با انگیزه و هدف و قصد قبلی جهت کسب اطلاعات و بررسی میزان آگاهی، ارزیابی محتوای پیامهای که در جهت خشنودی نیازهایشان می شود.
2-1-5- نظارت والدين
از زمره عوامل موجد و يا مانع اعتياد اينترنتي در ميان نوجوانان و جوانان، نظارت و کنترلي است که والدين بر استفاده فرزندان از اينترنت اعمال مي‌کنند. مسئله اي که بارز است، اين است که معمولا خانواده‌ها نگاهي متعادل و منطقي پيرامون استفاده فرزندانشان از اينترنت نداشته و دو سياست کاملا قطبي نسبت به اين موضوع در پيش ميگيرند. به‌طوريکه براساس نتايج يونگ در سال 1998، معمولاً والدين در برخورد با استفاده فرزندانشان از اينترنت،مايلند در يكي از دو دسته «سهل‌انگاري مهربانانه» و «تبعيد قاطع يا مطلق قرار بگيرند»
تحقيقات صورت‌گر‌فته نشان داده است كه والدين بيشتر نوجوانان آمريكايي در حين آنلاين بودن فرزندانشان، هيچ نظارتي بر آنها ندارند. همچنين يونگ تقريباً در تمامي مطالعات موردي‌اي كه راجع به معتادان نوجوان اينترنت انجام داد، بدين نتيجه رسيد كه اين نوجوانان در اتاقهاي خواب و به‌دور از چشم بزرگترها آنلاين مي‌شوند. اين نتايج نشان مي‌دهد كه حتي ممكن است بسياري از خانواده‌ها از فعاليتهاي آنلاين فرزندانشان اطلاعي نداشته باشند و يا در صورت آگاهي، به‌دليل فقدان درك ماهيت اين فناوري نسبتاً جديد، نتوانند به‌طور كامل به خطرات بالقوه استفاده از آن پي ببرند.
2-2- پيشينه نظري تحقيق
استفاده از اينترنت، يكي از جلوه‌هاي آشكار دنياي مدرن و ابزاري مهم براي آموزش نسل‌نو به‌شمار ميآيد. اينترنت در همه جا حضور دارد: در خانه، در مدرسه، و حتي در مراكز خريد. طبق برآورد صورت گرفته، در سال 1981، 66 ميليون نفر از مردم آمريكا به اينترنت دسترسي داشته‌اند كه در سال 1999 شمار آنها به 83 ميليون رسيده است و بيشترين كاربران اينترنت جوانان هستند. نتايج تحقيقات انجام شده در ايالات متحده نشانگر آن است كه استفاده از اينترنت در ميان جوانان، بيش از هر گروه سني ديگري است. كودكان نيز به عنوان گروه سني متفاوت، در شمار روبه فزوني كاربران اينترنت قرار ميگيرند. در سال 2005، بيش از 77 ميليون كودك وارد فضاي سايبر شده‌اند (غمامي، 1384: 45) همزمان با دسترسي گستردة افراد به اينترنت، شاهد نوع جديدي از اعتياد يعني «اعتياد اينترنتي» نيز هستيم كه مسئلة خاص عصر اطلاعات است. همانند تمامي انواع ديگر اعتياد، اعتياد به اينترنت نيز با علائمي همراه است همچون، اضطراب، افسردگي، كج خلقي، بي‌قراري، تفكرهاي وسواسي و يا خيالبافي راجع به اينترنت. از طرفي، در عين حال كه روابط اين افراد (به ويژه كودكان و نوجوانان) در جهان مجازي افزايش مي‌يابد، در مقابل از دامنه روابط آنان در جهان واقعي كاسته مي‌شود. ضمن آنكه، احتمال لطمه ديدن عملكرد آموزش نيز وجود دارد.(Samson and Keen، 2005: 2)
امروز نقش اینترنت به‌عنوان یک ابزار کارآمد و مؤثر در ایجاد و تسهیل ارتباطات و وسیلهای برای دستیابی سریع به منابع مختلف بر کسی پوشیده نیست.در واقع انسان که همواره در طول تاریخ سعی کرده است با تلاش و خلاقیت به امکانات و رفاه بیشتری دست یابد، امروزه سرخوش از برخورداری از اینترنت خود را به عنوان یک شهروند دهکده جهانی به حساب میآورد.این در حالی است که اینترنت نیز مانند بسیاری از محصولات قبلی ساخت دست بشر، اگر چه تا حدودی مشکلات وی را حل کرده و رفاه نسبی برای او به ارمغان آورده است، ولی منشأ مشکلات و ناراحتیهای جدیدی نیز شده است.(آتش پور و همكاران، 1384: 55)
در حدود 30 سال پیش تافلر(1376) در کتاب موجز خود با نام «شوک آینده» به برخی از سردرگمیها و پریشانیهایی که انسان بر اثر به کارگیری فناوریهای موسوم به «موج سوم»با آن روبهرو خواهد شد، اشاره کرده بود.اختلال اعتیاد به اینترنت اصطلاحی است که اولین بار گلدبرگ(1996)برای استفاده بیش از حد و وسواسی و آسیبشناسانه به اینترنت به کار برد.اولین مطالعه در خصوص اعتیاد به اینترنت نیز در یکصد و چهاردهمین گردهمایی سراسری انجمن روانشناسی آمریکا ارائه شد. (يانگ، 1998) این موضوع هنگامی در اوایل سالهای دهه 90 مطرح شد که اکثر مردم از شنیدن این واقعیت که ممکن است افراد بر اثر استفاده بیرویه از اینترنت به آن معتاد شوند، خنده بلند سر میدادند. اگر چه اعتیاد به اینترنت اولینبار در سال 1996 مطرح شد، ولی جامعه علمی قبلاً با مفاهیمی از قبیل اعتیاد به فناوری، اعتیاد به رایانه و اعتیاد به بازیهای رایانههای آشنا بود. درواقع این تفکر که استفاده از رایانه ممکن است به‌صورت عادت اجباری یا حتی رفتاری اعتیادآمیز و غیر قابل ترک در آید از دهه 1970 شکل گرفت.اختلال اعتیاد به اینترنت بیش ازاصطلاحات دیگر مانند:«وابستگی رفتاری به اینترنت»، «استفاده مرضی از اینترنت»و «استفاده مشکلزا از اینترنت»بهکار رفته است. با وجود این اختلال اعتیاد به اینترنت بیش از اصطلاحات دیگر در نوشته‌های اخیر استفاده شده است (امیدوار و صارمی، 1381) با وجود به کارگیری این اصطلاحات و انجام پژوهشهای متنوع، هنوز توافق اجمالی در خصوص تعریف و طبقهبندی اعتیاد به اینترنت صورت نگرفته است.(آتش پور و همكاران، 1384: 57)
2-3- پيشينه تجربي و سوابق پژوهشي
بررسي جامعه شناختي رابطه سرمايه اجتماعي و اعتياد اينترنتي در بين جوانان شهر همدان، توسط محمدي و همكارانش در سال 1389 از دانشگاه بوعلي سيناي همدان به انجام رسيده است كه خلاصه آن ازين قرار است:
« ظهور فناوري هاي نوين ارتباطي و نقش روزافزون آنها در زندگي اجتماعي سبب شده است تا شكل هاي افراطي تر استفاده از اين فناوري ها و پيامدهاي ناخواسته آنها خطري براي حيات سالم اجتماعي تلقي گردند. در ميان رسانه هاي مدرن، اينترنت به دليل جاذبه ها و فرصت هاي متنوع جايگاه ويژه اي دارد. اما در كنار كاركردهاي مفيد و مثبت آن، استفاده افراطي از آن مي تواند منجر به اختلال در عملكردهاي فردي و اجتماعي گردد، و زمينه ايجاد وضعيتي که به آن اعتياد اينترنتي گفته مي شود را فراهم کند. اعتياد اينترنتي ممکن است در بين اقشار مختلف مشاهده شود، اما در ميان جوانان شايع تر است. پژوهش با هدف بررسي رابطه اعتياد به اينترنت و سرمايه اجتماعي در بين جوانان شهر همدان انجام شده است و از نظريه هاي سرمايه اجتماعي (کلمن، پاتنام، فوکوياما و بورديو)، نظريه پردازان شبکه اجتماعي و تاثيرات متقابل دو متغير سرمايه اجتماعي و اعتياد به اينترنت که در سه ديدگاه عرضه شدند استفاده شده است. روش تحقيق پژوهش، پيمايشي است. جامعه آماري اين تحقيق جوانان شهر همدان بوده اند که با روش نمونه گيري گلوله برفي، تعداد 138 نفر به عنوان حجم نمونه انتخاب شده اند. ابزار گردآوري داده ها، پرسشنامه استاندارد شده اعتياد به اينترنت يانگ (1998) و پرسشنامه محقق ساخته درباره سرمايه اجتماعي است. داده ها با استفاده از نرم افزار آماري SPSS پردازش شده اند. نتايج تحليل داده ها حاکي از آن است که ميزان اعتياد به اينترنت در ميان پسرها (5/41) و در ميان دخترها (41/36) است. همچنين يافته هاي به دست آمده مويد عدم وجود رابطه معني دار بين اعتياد به اينترنت و سرمايه اجتماعي بوده است. علاوه بر اين بين متغيرهاي سن، رشته تحصيلي و اعتياد به اينترنت نيز رابطه معني داري مشاهده نشده، اما بين اعتياد به اينترنت و جنسيت اين رابطه معني دار بوده است. (محمدي و همكاران، 1389: 1)
- گروه روان شناسيِ مركز تحقيقات علوم رفتاري دانشگاه علوم پزشكي بقيه اله (عج)، توسط سلطاني و همكارانش در سال 1389، تحقيقي با عنوان رابطه هويت و هيجان خواهي با اعتياد اينترنتي انجام داده اند كه در آن به اين مطلب اشاره شده است كه به دليل اين كه افراد هيجان خواه به دنبال تجربه هاي جديد هستند، محيط جذاب اينترنت اين امكان را براي كاوش آنها فراهم مي كند و هويت مي تواند به واسطه هيجان خواهي بر اعتياد اينترنتي اثر داشته باشد. مطالعه آنان با هدف ارزيابي اثر مستقيم و غيرمستقيم هويت از طريق هيجان خواهي بر اعتياد اينترنتي انجام پذيرفته است. روش تحقيق آن روي 280 نفر از كاربران اينترنت كافي نت هاي شهر كرمان كه با استفاده از روش نمونه گيري چندمرحله اي انتخاب شدند، انجام شد. واحد هاي پژوهش به پرسش نامه هاي سبك هاي هويت برزونسكي، هيجان خواهي زاكرمن و اعتياد اينترنتي يانگ پاسخ دادند. به منظور ارزيابي روابط بين متغيرهاي مكنون و اندازه گيري شده در الگويي مفهومي، از مدل يابي معادلات ساختاري استفاده شد. داده ها با نرم افزار SPSS تحليل شده است و به اين نتايج رسيده اند كه مدل ارزيابي شده از شاخص هاي برازندگي خوبي برخوردار بوده و متغير نهفته هويت به طور مستقيم و غيرمستقيم از طريق هيجان خواهي بر اعتياد اينترنتي اثرگذار بوده است. هويت و هيجان خواهي بر اعتياد اينترنتي اثرگذار بوده اند. همچنين در آن الگو، تمام وزن هاي رگرسيوني از نظر آماري در سطح 05/ معني دار بوده اند. بنابراين هويت بر اعتياد اينترنتي اثر مستقيم و غيرمستقيم دارد. نتايج همچنين اثر مستقيم هيجان خواهي بر اعتياد اينترنتي را نشان داده است. (سلطاني و همكاران، 1389: 191)
- خسروجردي و ميرزايي در تحقيقي با عنوان بررسي اعتياد اينترنتي در نوجوانان: مطالعه متغيرهاي جنس، مقطع تحصيلي و اندازه سازمان آموزشي،به سال 1388، معتقدند كه در زمينه استفاده بيش از حد يا اعتياد به اينترنت، تبعاتي چون ناراحتي هاي جسمي مانند سردرد، تورم و سوزش چشم، كمردرد، گردن درد، درد مفصل انگشتان و مچ دست (مشهور به سندروم تونل کارپال)، كم خوابي يا بي خوابي و اختلال در اشتها و عوامل ديگري چون افت تحصيلي، عدم تمايل به شركت در كلاس هاي درس، محافل خانوادگي يا جمع دوستان، بي توجهي به نظافت شخصي، پرخاشگري و تمايل بيش از حد به انزوا و تنهايي وجود دارد. بنابراين، با توجه به گسترش روزافزون استفاده از اينترنت، توجه به پيامدهاي منفي اين بستر ارتباطي مهم مي نمايد. پژوهش آنان، ميزان اعتياد اينترنتي را در ميان نوجوانان بررسي نموده است. روش پژوهش توصيفي و جامعه آماري آن، شامل کليه دانش آموزان مقاطع راهنمايي و دبيرستان مناطق 21 گانه آموزش و پرورش شهر تهران و نمونه آماري آن تعداد 204 نفر بوده است که به طور تصادفي انتخاب شده اند. با استفاده از تست اعتياد اينترنتي يونگ، رابطه اعتياد نوجوانان مقطع راهنمايي و دبيرستان با اندازه سازمان آموزشي، جنس، و مقطع تحصيلي آنها آزموده شده اند. نتايج اين پژوهش اختلاف معناداري را برحسب جنس بين دختران و پسران در استفاده بيش از حد از اينترنت نشان نداده است، اما اختلاف معناداري را بر حسب مقطع تحصيلي كاربر و ميزان اعتياد اينترنتي اثبات كرده است. بنا به يافته ديگري، بين اندازه موسسه آموزشي و ميزان اعتياد اينترنتي دانش آموزان تفاوت معناداري وجود داشته است.(خسروجردي و ميرزايي، 1388: 215)
- ارتباطات اينترنتي در زندگي: بررسي نقش ادراك حمايت اجتماعي و احساس تنهايي در استفاده از اينترنت توسط عظيمه سليمي ،بهرام جوكار و روشنك نيک پور در سال 1388 به انجام رسيده است كه در آن نگارندگان اذعان مي دارند امروزه استفاده از اينترنت، در حوزه هاي وسيعي، در حال افزايش است. محيط هاي بر خط نفوذ فزاينده اي بر گستره زندگي انسان دارد. به همين لحاظ، مساله پيامدهاي استفاده از اين ابزار ارتباطي توجه پژوهشگران حوزه روانشناسي و جامعه شناسي را به خود معطوف كرده است. هدف از پژوهش آنان، بررسي ارتباط بين احساس تنهايي و استفاده از اينترنت با پيشايندي ادراک حمايت اجتماعي بوده است. شرکت کنندگان در پژوهش جمعاً 436 دانشجو شامل 225 دانشجوي دختر و 211 دانشجوي پسر از دانشگاه هاي شهر شيراز بودند. براي اندازه گيري متغيرهاي پژوهش، از فرم کوتاه شده مقياس احساس تنهايي اجتماعي - عاطفي براي بزرگسالان (ديتوماسو و همکاران، 2004)، ادراک حمايت اجتماعي (زيمت و همکاران، 1988) و پرسشنامه سرگرميهاي اينترنتي استفاده شده است. روايي و پايايي اين ابزارها به ترتيب با استفاده از تحليل عوامل و ضريب آلفاي کرونباخ احراز گرديده است. مدل فرضي آنان، با استفاده از رگرسيون متوالي همزمان و بر اساس مراحل پيشنهادي بارون و کني تحليل گرديده و يافته ها حاکي از آن بوده که ادراک حمايت اجتماعي به طور مستقيم پيش بيني کننده منفي ضعيفي براي استفاده از اينترنت است. همچنين احساس تنهايي خانوادگي و اجتماعي، نقش واسطه اي بين ادراک حمايت اجتماعي و ميزان استفاده از اينترنت دارند. نکته جالب توجه اينکه احساس تنهايي خانوادگي ميزان استفاده از اينترنت را به گونه مثبت و احساس تنهايي اجتماعي ميزان استفاده از اينترنت را به گونه منفي پيش بيني مي كرد. نتايج پژوهش، مويد نقش واسطه گري احساس تنهايي خانوادگي و اجتماعي در پيوند حمايت اجتماعي و ميزان استفاده از اينترنت بوده است. در مجموع يافته ها اهميت نقش حمايت اجتماعي و احساس تنهايي را در ميزان استفاده از اينترنت نشان داده است.(سليمي و همكاران، 1388: 81)
- سعيد معيدفر، كريم پور و گنجي در سال 86، اعتياد اينترنتي، علل و پيامدهاي آن را در بين جوانان شهر تهران، مطالعه و بررسي كرده اند و ضمن اشاره به استفاده از اينترنت به عنوان يكي از جلوه هاي آشكار دنياي مدرن و ابزاري مهم براي آموزش نسل نو ، از«اعتياد اينترنتي» به عنوان مسئله خاص عصر اطلاعات سخن گفته اند. استفاده از نظريات روان شناسي و نيز آراي متخصصان حيطه آسيب شناسي و اشاره به علايم بيماري اعتياد اينترنتي، بخشي از كار آنها بوده است . آنها همچنين از نظرسنجي هاي آمريكا و نيز معيارهاي انجمن روانپزشكي آمريكا براي اطلاق يا عدم اطلاق عنوان معتاد اينترنتي به كاربران ، بهره گرفته اند . سپس به گونه شناسي با توجه و شاخصه هاي هريك مي پردازند يعني پنج گونه شايع آن كه عبارتند از : اعتياد به سايبرسكس ، اعتياد از نوع روابط سايبر ، از نوع خريد و تجارت و مزايده ، اعتياد به جستجو و ذخيره بيش از اندازه اطلاعات ، و اعتياد به كامپيوتر. آن گاه توجه داده اند به اين نكته كه اعتياد اينترنتي ، پديده اي بين رشته اي است و علوم مختلف پزشكي ، رايانه اي، جامعه شناسي ، حقوق ، اخلاق و روان شناسي ، به آن مي پردازند و اين عرصه ، عرصه اي پرسوال و پر ابهام است. در پايان هم با توجه به نظريات غالباً بدون توافق روان شناسي – كه البته در علوم انساني و خصوصا روان شناسي و علوم اجتماعي كه عينيت ها كمتر است ، اين، امري طبيعي است – الگويي را در رابطه با پيامدهاي استفاده اعتيادي از اينترنت ، ارائه مي دهند:
- پيامدهاي عاطفي اعتياد به اينترنت
- پيامدهاي شناختي اعتياد به اينترنت
- پيامدهاي رفتاري اعتياد به اينترنت (شامل: احساس خودارزشي، فقدان حمايت اجتماعي، انزواي اجتماعي، ناكامي تحصيلي و شغلي، عدم مسئوليت پذيري اجتماعي). (معيدفر و همكاران، 1386: 55)
- حميد عبدالهيان از دانشكده علوم اجتماعي دانشگاه تهران روي نوع شناسي و باز تعريف آسيب هاي اينترنتي و تغييرات هويتي در ايران به سال 84 كار كرده است. پژوهش وي با ارايه ديدي اکتشافي - پژوهشي آسيب هاي اينترنتي را با استفاده از تجربه هاي کاربران محيط مجازي و همچنين با رجوع به معيارهاي اجتماعي ايران مفهوم سازي كرده تا در نتيجه به تعريف جديدي از آسيب هاي اجتماعي - اينترنتي برسد. سپس محقق سعي مي کند تا بر اساس اين تعريف انواع آسيب هاي اجتماعي نوين را بر اساس ارتباط و عدم ارتباط تجربي و مفهومي با سايت هاي اينترنتي دسته بندي و شناسايي نمايد. وي به اين نتايج مي رسد كه تغييرات هويتي نسل هاي جديد ايران، به مثابه متغير وابسته به تعدد مراجعه به دنياي مجازي مورد مطالعه نظري قرار مي گيرند تا يک مجموعه نظري قابل استفاده براي مطالعه آسيب هاي اينترنتي فراهم آيد. (عبدالهيان، 1384: 135)
- سوده رحمانی رساله دكتري خود را با استاد راهنمايي مسعود غلامعلي لواساني و مشاوري الهه حجازي، از دانشگاه تهران با عنوان رابطه وابستگی به اینترنت باهیجان خواهی و پنج عامل بزرگ شخصیت در دانشجویان دانشگاه تهران به انجام رسانده است. پژوهش وي با هدف پیش بینی وابستگی به اینترنت براساس هیجان خواهی، پنج عامل بزرگ شخصیت و جنسیت، همچنین مقایسه وابستگان شدید و غیر وابستگان به اینترنت براساس هیجان خواهی و پنج عامل بزرگ شخصیت دانشجویان انجام شده است. بدین منظور 179 نفر از دانشجویان (دختر= 109، پسر=70) در مقطع کارشناسی به روش نمونه گیری طبقه ای تصادفی از دانشکده های مختلف دانشگاه تهران (98 دانشجو در رشته های گروه انسانی، 41 دانشجو در رشته های گروه فنی، 17 دانشجو در رشته های گروه علوم و 23 دانشجو در رشته های گروه هنر) مورد بررسی قرار گرفته اند. ابزار پژوهش شامل پرسشنامه ی وابستگی به اینترنت یانگ (1998)، مقیاس هیجان خواهی نسخه پنجم زاکرمن (1978) و پرسشنامه ی پنج عاملی شخصیت مک کری و کاستا (1992) بوده است. یافته ها نشان داده که بین وابستگی به اینترنت با نمره ی کل هیجان خواهی و زیر مقیاس های بازداری زدایی و حساسیت به کسالت رابطه ی مثبت معنی دار (P
2-4- چارچوب نظري و مدل مفهومي
2-4-1- نظريه كنش متقابل نمادين
بى الگويى ساخت اينترنت، به ويژه اتاق هاى گپ زنى، يك بستر بى هنجارى به وجود مى آورد كه در آن افراد كمتر ملزمند رفتار انحرافى را به نمايش بگذارند و روابط ميان فردى ظريف و سطحى مى باشد، تحقيقات اخير نشان مى دهند كه وسايل ارتباطى الكترونيكى همانند «اتاق هاى چت» طبق استانداردهاى اجتماعى سازمان يافته اند و روابط نوع دوستانه در آن ها معمول است. (البلامي و هانوكز، 1383: 89) در حقيقت، ويژگى هاى اجتماعى اتاق هاى گپ زنى مى تواند پيشينه ها و مقدمات اصلى توليد به اصطلاح ـ رفتار اعتياد آور باشد.
با توجه به وضعيت نوظهور دانش تجربى و نظرى نسبت به ارتباطات اينترنتى در جامعه شناسى، بيان چهارچوب هايى كه مى تواند براى پديد آوردن تصورات جامعه شناختى در تحقيقات اينترنتى استفاده شود بسيار مفيد خواهد بود. به اصول نظريه كنش متقابل نمادين اشاره كرده و از آن ها به عنوان مفاهيم حساس در تحليل داده ها بهره خواهيم جست.
از ديدگاه جامعه شناختى، «هويت» از تأثير متقابل ميان اتخاذ نقش ديگران در يك موقعيت معين (جايى كه فرايند اتخاذ نقش ديگرى تحت تأثير نمادهاى موجود در موقعيت هاى اجتماعى است) و كنش هاى متقابل اجتماعى پديد مى آيد. اين بافت موقعيتى به طور نمادين توسط افراد تعريف شده است.جايى كه نمادهاى اطلاعاتى متداول غايبند، اينترنت فضاى موقعيتى كاملا متفاوتى براى نمايش خود ارائه مى كند كه به نوبه خود ممكن است در شكل گيرى هويت تأثير بگذارد.
در جامعه شناسى، هويت زير مجموعه اى از «خود» تلقّى مى شود، يعنى خود از چندين هويت تشكيل شده كه ظهور يك هويت معين مشروط به مقتضيات يك موقعيت اجتماعى است. به نظر استرايكر هويت ها طبق يك سلسله مراتب كنار هم قرار مى گيرند و پويايى هاى يك موقعيت اجتماعى است كه هويت خاص يا هويت هاى ديگر را فرا مى خواند. هنگامى كه مردم نقش هاى خويش را هماهنگ مى كنند، سلسله مراتب اصلى، هويت هايى را تعيين مى كند، كه نقش هاى ديگران را تفسير كرده و پاسخ مى دهند... زمانى كه يك وضعيت كنش متقابل از چارچوب ساختارى جدا مى افتد يا اين چارچوب هاى ساختارى نامشخص اند، افراد در انتخاب هويتشان اختيارات بيشترى خواهند داشت. نكته مهمى كه مى خواهيم با مفهوم سلسله مراتب هويت به آن تأكيد كنيم اين است: زمانى كه به طور همزمان عوامل افزايش دهنده جاذبه اينترنت و اين ايده را كه اينترنت وضعيتى است داراى چارچوب ساختارى، مورد توجه قرار دهيد همچنان كه استرايكر توصيف كرده اينترنت مى تواند به عنوان زمينه اى كارآمد تلقّى شود كه در آن هويت مى تواند بسيار سريع توسط افراد كنترل شود. اين شرايط به ويژه براى نمايش دادن «خود ايده آل» مناسب است. در چنين محيط اجتماعى به منظور نمايش خود براى ديگران در مقايسه با وضعيت هاى چهره به چهره تعداد كمى علايم نمادين لازم است. (البلامي و هانوكز، 1383: 91)
اين ويژگى يكى از ويژگى هاى مهم جامعه شناختى ارتباطات الكترونيكى است. افراد ممكن است به طور مؤثرى نه فقط يك يا دو، بلكه هر مقدار كه در ضميرشان وجود دارد از خود هويت نشان دهند. به عبارت ديگر، «خود» مى تواند در اين محيط بيشتر از وضعيت هاى چهره به چهره، نظام مند و كامل تر عرضه شود. علاوه بر اين، هويت بيشتر در كنترل افراد است و بر خلاف زمينه اجتماعى، به فرد احساس بالاترى از كنترل خود يا رضايت خاطر اعطا مى كند. به هر حال، فرايندهايى كه در لابه لاى اين عوامل نهفته اند اجتماعى اند، زيرا هويت هايى كه افراد در محيط ارتباطات الكترونيكى از خود بروز مى دهند همچنان با انتظارات ديگران پيوند خورده است. والتر (1996 به نقل از البلامي، 1383) در بيانيه خود راجع به بازخورد ارتباطات بر روى اينترنت بر اين ايده تأكيد ميورزد: «مؤلفه ديگر مدل، بازخورد، نشان مى دهد هنگامى كه كاربران به نمايش هاى نسبى و گزينشى هر كدام پاسخ متقابل مى دهند، اين نوع خودنمايى برتر و احساس ايده آل هر كدام از طرفين را در يك سطح بالاترى درشت مى كند.»
ويژگى هاى ارتباطات اينترنتى كه جاذبه اجتماعى آن را گسترش مى دهند عبارتند از:
-افراد دسترسى آسان و قابل انعطافى دارند، يعنى مى توانند تا 24 ساعت در روز ارتباط برقرار كنند.
-اينترنت ميزان پتانسيل شبكه هاى اجتماعى را افزايش مى دهد.
-افراد براى نمايش «خود» تقريباً احاطه كامل دارند و مى توانند جنبه هايى از خود را خلق و حفظ كنند كه ممكن است در موقعيت هاى چهره به چهره ارائه آن مشكل باشد. ارتباطات الكترونيكى ويژگى هاى مهم افراد همچون جنسيت، نژاد، سن، معلوليت و مانند آن را بهبود مى بخشند. اين ويژگى ها ممكن است بر شكل گيرى روابط اجتماعى در برخوردهاى چهره به چهره اثر نامطلوب بگذارد، همان چيزى كه كينگ (1998) آن را به عنوان جنبه حساس ارتباطات اينترنتى بيان مى كند. در اين شيوه، فرد مى تواند در عرضه خود، بسيار گزينشى عمل كند. اين امر حس عضويت گروهى را ارتقا مى بخشد، چيزى كه تنها بر تلقّى هاى طرف مقابل بستگى دارد.
-هويت مخفى افراد بر آنان امكان مى دهد مكاتباتى را ردّ و بدل كنند كه در وضعيت هاى چهره به چهره متداول بر انتقال آن ها چندان مايل نيستند.
-اينترنت به افراد اجازه مى دهد از مرزهاى جغرافيايى عبور كنند. همچنين توان مردم را براى مشاركت در ايده هايى كه برايشان مهم است گسترش مى دهد. (البلامي و هانوكز، 1383: 90)
موارد مزبور و نيز عوامل ديگر ممكن است ارتباطات اينترنتى را براى برخى از افراد، كه در ادبيات جامعه شناسي معاصر به عنوان معتادان اينترنتى ناميده مى شوند، بسيار جذاب كند. در جايى كه نمادهاى ارتباطى رايج حضور ندارند، اينترنت وضعيت كاملاً متفاوتى را براى ارتباطات الكترونيكى ميان فردى فراهم مى آورد و به افراد امكان مى دهد در روابط متقابلى درگير شوند كه در مقايسه با محيط هاى چهره به چهره سنتى، آزادانه تر است.
2-4-2-تأثير واسطى جنسيت
مردان و زنان داراى وضعيت هاى فرهنگى متفاوتى مى باشند كه ممكن است شيوه اى كه وضعيت ارتباطات الكترونيكى را تعريف مى كنند تحت تأثير قرار دهد. ويژگى هاى جنسيتى ابزار اوليه اى هستند كه ما از طريق آن ها خود و ديگران را تفكيك و تعريف مى كنيم. ويژگى هاى جنسيتى اطلاعات اساسى در مورد اينكه چگونه كنش هاى متقابل با ديگران را كنترل كنيم و واقعيت اجتماعى را سامان دهيم در اختيار ما مى گذارند.
جنسيت به عنوان يك ساخت اجتماعى هيچ گاه به طور نظام مند در تحقيقات مربوط به اعتياد اينترنتى بررسى نشده است. هدف ما ارزيابى زمينه اى است كه در آن، جنسيت ميان به اصطلاح اعتياد اينترنتى و عوامل ارتباطات اينترنتى پيوند برقرار مى سازد.
با اين همه، ويژگى هاى ساختارى اينترنت ممكن است به عنوان وسايل اغفال كننده قدرتمندى عمل كنند. از ديدگاه جامعه شناختى افرادى كه از اينترنت زياد استفاده مى كنند ممكن است به عوامل ارتباطى همچون برقرارى روابط دوستانه در اتاق هاى گپ زنى اهميت فراوان قايل باشند، بر خلاف افرادى كه كمتر از اين اتاق ها استفاده مى كنند. آن ها ممكن است بيشتر مايل باشند اينترنت را مكاني تعريف كنند كه بر احساسات و عواطف تأكيد مى شود، يعنى روابط شخصى مهم است، افراد در آنجا شنوندگان خوبى اند و از اين قبيل.
آزادى كه اينترنت براى خودنمايى فراهم مى كند گوياى آن است كه افراد مذكور احتمالا داراى اعتماد به نفس و عزت نفس معمولى هستند.
دکتر دیوید گرینفیلد ، مدیر مرکز ترک اعتیاد اینترنتی و فناوری در هانفورد غربی معتقد است كه با وجود پیشرفت روز افزون اینترنت و فواید این تکنولوژی برتر قرن، اعتیاد به اینترنت و فناوری اطلاعات بیش از اعتیاد سنتی گردن گیر توده مردم شده است. شکى نیست که اینترنت پیشتاز انقلاب صنعتى جدید است. یک تکنولوژى جدید، همانند یک رابطه جدید است. یعنى در ابتدا جذاب و سرگرم کننده است؛ اما نهایتاً نیازمند صرف انرژى و زمان فراوان براى حفظ صحیح آن هستیم. من نسبت به وعده تکنولوژى مبنى بر بهبود کیفیت زندگى تردید دارم و هنوز هم از اینکه کامپیوتر و اینترنت این قدر مصرف کننده زمان توده مردم هستند، در تعجبم. من این حقایق را از مصاحبه، مطالعه و درمان هزاران فردى که به کلینیکم مراجعه کرده اند، دریافته ام.
2-4-3-تلفيق نظريه هاي جامعه شناسي و روان شناسي درخصوص تبيين اعتياد به اينترنت
دیویس(2001) معتقد است که دو شاخص و نشانه برای اعتیاد به اینترنت این است که 1-عادت به حدی بالا میگیرد که زندگی روزانه و روابط اجتماعی فرد را تحت تأثیر قرار میدهد.2-فرد ارادهای برای متوقف کردن آن ندارد. فریس(2000) نیز معتقد است که توسعه زمینههای مطالعه در خصوص اعتیاد این نکته را تأیید میکند که اعتیاد به اینترنت یک اختلال روانی-فیزیولوژیک است و تحمل، کنارهگیری، آشفتگیهای هیجانی و قطع روابط اجتماعی را به دنبال دارد.
واضح است که اینترنت می تواند مورد حسن استفاده یا سوءاستفاده به صورت اعتیادآور قرار بگیرد. عوامل روانشناختى فراوانى بر قدرت و جذابیت اینترنت دلالت دارند؛ همان ویژگى هایی که تشکیلدهنده قدرت اینترنت هستند، همگى داراى قابلیت اعتیادآور برای توده مردم هم هستند زیرا قشر نخبه و آکادمیک (طبقه متوسط جامعه) بر اساس نیاز علمی، اقتصادی، بین المللی؛ سیاسی و. . . وارد فضای اینترنت (سایبر) می شوند و نسبت به توده مردم ازآگاهی و نظم بیشتری برخوردار هستند؛ درحالیکه مردم عوام اکثراً برای تفریح وسرگرمی ازاینترنت استفاده می کنند.
روابط مجازي، پويا هستند، مي‌توانند بسيار حمايتي باشند، و در مقايسه با منافع بالقوه، حداقل خطر را به دنبال داشته باشند. مردم به كمك اينترنت، روابط جديدي را براساس فعاليت نو، برانگيزنده و تقويت‌كننده تشكيل مي‌دهند. پس، عاقلانه است كه انتظار داشته باشيم درصد بالايي از مردم در ظرف فاصله زماني محدود جذب آن شوند.
در پاسخ به اين سوال كه اينترنت واقعاً چه چيزي دارد كه افرادي كه از آن استفاده مي‌كنند، به‌طور بالقوه دچار رفتارهاي مخرب مي‌شوند و اينكه چرا برخي مردم خودشان را در معرض خطر از دست‌دادن شغل، ازهم‌گسيختگي روابط، و يا زيانهاي مالي قرار مي‌دهند، ديدگاههاي مختلفي از زواياي گوناگون ايراد شده است. از طرفي، اعتياد به اينترنت يك پديده بينرشتهاي است، و علوم مختلف پزشكي، رايانهاي، جامعهشناسي، حقوق، اخلاق و رواشناسي هر يك از زواياي مختلف اين پديده را مورد بررسي قرار داده‌اند. در هر يك از اين علوم مختلف، نظريههايي براي اين اختلال مطرح شده است. همچنين در بسياري از موارد، نظريه‌هاي مطرح شده، از چارچوب يك علم خارج مي‌شود و تركيبي از مفاهيم چندين علم را دربرميگيرد.
با وجود پژوهشهاي فراوان و تلاشهاي هماهنگ براي شناسايي مهمترين عوامل گرايش فرد به اعتياد به اينترنت، همچنان موارد مبهم و پرسشهاي بسياري فراروي محققان و متخصصان اين حوزه قرار دارد. وجود ديدگاهها، نظرات، تبيينها و اختلاف‌نظر در مورد نحوه پديدآمدن، طبقه‌بندي، تشخيص، تداوم و استمرار اعتياد به اينترنت، به پيچيدگي و معماگونه بودن اين آسيب اشاره دارد. به همين دليل است كه هنوز هيچ فرد، نظريه و ديدگاهي كه قادر به تبيين تمامي «رفتارهاي اعتيادگونه» باشد، مطرح نشده است.
گروهول در توضيح اين مسئله كه چرا مردم به گونه‌اي اعتيادآور از اينترنت استفاده مي‌كنند، الگوي استفاده مرضي از اينترنت را پيشنهاد كرده و در اين رابطه، دو ديدگاه ارائه مي‌دهد:
1. علت گرايش افراد به استفاده اعتيادآور از اينترنت، تمايل آنها به دوري‌گزيدن از مشكلاتي است كه در زندگي شخصي با آنها مواجهند. به عبارتي، افراد براي اينكه از مشكلات زندگي فرار كنند، به اينترنت روي مي‌آورند.
2. ديدگاه دومي كه گروهول درخصوص دليل رويكرد افراد به استفاده اعتيادي از اينترنت بيان مي‌كند، ديدگاه قابل‌قبول‌تري است. وي در اين ديدگاه، به مراحلي اشاره مي‌كند كه فرد هنگام كار با اينترنت و كشف منابع آن، از آنها گذر مي‌كند. مراحل مورد نظر گروهول به قرار زير است:
1. افسون‌گري يا وسواس؛ اين مرحله زماني است كه محيط براي فرد تازه است و وي تازه وارد اين محيط شده است. يا اينكه فرد يك كاربر قديمي است كه فعاليت جديدي را در اينترنت پيدا مي‌كند. مرحله اول، به شدت اعتيادآ‌وري است. در واقع، اين حالت اعتيادي تا جايي ادامه دارد كه فرد وارد مرحله دوم يعني توهم‌زدايي يا سرخوردگي شود.
2. توهم‌زدايي يا سرخوردگي؛ در اين مرحله، فرد نسبت به فعاليتي كه اغلب انجام مي‌دهد، سرخورده و بي‌تمايل مي‌شود. موقعي كه فرد از اين مرحله بگذرد، مي‌تواند مطمئنا وارد مرحله سوم يعني تعادل شود.
3. تعادل؛ نماد و مشخصه بارز مرحله سوم، استفاده طبيعي از اينترنت است. هر فردي در زمانهاي متفاوتي وارد مرحله سوم مي‌شود. در جمع‌بندي اين سه مرحله بايد گفت كه حتي گاه اتفاق مي‌افتد كه تمامي اين مراحل به‌صورت چرخشي در فرد تكرار شوند. در واقع، سير اين مراحل به‌صورت خطي نيست. به‌ويژه، زماني كه فرد فعاليت جديد جالب ديگري را در اينترنت پيدا مي‌كند، اين مراحل دوباره در وي از نو شروع مي‌شوند. معتادان اغلب يك «زندگي دوم»و يا مفري را براي «فراموش‌كردن مشكلاتشان در هنگام آنلاين بودن ايجاد مي‌كنند، درست مانند احساس كرختي و مستي كه افراد معتاد به الكل در هنگام نوشيدن الكل گزارش مي‌دهند»
سيگل و سنا در بررسي نظريه‌هاي مربوط به اعتياد اينترنتي، به نظريه‌هاي كلان انحراف و كج‌رفتاري اجتماعي استناد كرده و اين نظريه‌ها را به چهار دسته كلي تقسيم كرده‌اند كه هر كدام از اين دسته‌هاي كلي خود نظريه‌هاي مختلفي را در بر مي‌گيرد. اين چهار دسته كلي عبارتند از:
1) نظريه‌هاي فردي
2) نظريه‌هاي ساختار اجتماعي
3) نظريه‌هاي فرايند اجتماعي
4) نظريه‌هاي واكنش اجتماعي
در نظريه‌هاي فردي، ريشه اختلال در خود فرد جستوجو مي‌شود، يعني ساخت زيست‌شناختي و ويژگيهاي روانشناختي شخص است كه سازنده رفتار اوست. براساس اين ديدگاه، شخصيت شامل تمامي جنبه‌هاي رفتاري، هيجاني، شناختي، اخلاقي، و حتي جنبه جسماني، عصبي، هورموني و بيوشيميايي مي‌شود كه به‌وجودآورنده رفتار بهنجار يا نابهنجار است.
براساس نظريه‌هاي ساختار اجتماعي، رفتار بزهكارانه، ناشي از سازگاري فرد با شرايط حاكم در محيطهاي طبقه پايين است. سيگل و سنا نظريه‌هاي ساختار اجتماعي را به سه دسته تقسيم كرده‌اند:
1. نظريه درهم‌ريختگي اجتماعي
2. نظريه‌هاي فشار
3. نظريه خرده‌فرهنگ (فرهنگ منحرف)
نظريه‌هاي فرايند اجتماعي، نابهنجاري را ناشي از تعاملات انسانها در زندگي اجتماعي روزمره مي‌دانند. نظريه‌هاي فرايند اجتماعي به نظريه‌هاي زير تقسيم پذيرند:
الف) نظريه تداعي افتراقي
ب) نظريه كنترل اجتماعي
ج) نظريه كنترل اجتماعي هيرشي(Duran, 2003: 2 به نقل از معيدفر و همكاران، 1386: 55-80)
نظريه‌هاي واكنش اجتماعي، بر روي نقشي كه نهادهاي اقتصادي و اجتماعي در ايجاد رفتارهاي نابهنجار دارند، متمركز مي‌شوند. يعني روشي كه در آن، جامعه از خود نسبت به فرد واكنش نشان مي‌دهد و روشي كه افراد نسبت به جامعه واكنش نشان مي‌دهند. دو نظريه مهم در بين نظريه‌هاي واكنش اجتماعي، نظريه، «برچسب» و نظريه «تضاد» است (اميدوار و صارمي،1381: 39-38). درخصوص دلايل گرايش افراد به اينترنت و استفاده اعتيادي از آن، نظريه‌هاي ديگري هم ارائه شده است، كه عبارتند از:
2-4-41-نظريه پويايي رواني و شخصيت
اين نظريه، ريشه‌هاي اعتياد فرد به اينترنت را به سال‌هاي آغازين زندگي وي ارتباط مي‌دهد. به عبارتي، عمده‌ترين دلايل گرايش اعتيادآور فرد به اينترنت، شوكهاي روحي يا كمبودهاي عاطفي دوران كودكي، ارتباط با ساير ويژگيهاي خاص شخصيتي و يا ساير اختلالات، و خلق‌وخوها يا گرايش‌هاي روانشناختي ارثي است. طبق اين ديدگاه، بسته به حوادثي كه در دوران كودكي براي فرد اتفاق افتاده است و يا ويژگيهاي شخصيتي‌اي كه در طي بلوغ در اين فرد شكل گرفته است، او براي تقويت يك رفتار اعتيادآميز و يا هر رفتار ديگري مستعد مي‌شود. در اين حالت، آنچه كه اهميت دارد، موضوع يا فعاليت نيست، بلكه فرد و شرايطي است كه وي متأثر از آن، معتاد مي‌شود.
2-4-5-نظريه كنترل اجتماعي
براساس نظريه كنترل اجتماعي هيرشي، عاملي كه باعث جلوگيري از رفتارهاي انحرافي نوجوانان و جوانان مي‌شود، «پيوند اجتماعي» است. به اعتقاد هيرشي، پيوندهاي اجتماعي داراي چهار عنصر اصلي دلبستگي، تعهد، مشغوليت و اعتقاد است. ضعف هر يك از اين چهار عنصر در فرد مي‌تواند موجب بروز رفتارهاي انحرافي او شود.
الف) دلبستگي: كساني كه به ديگران دلبستگي و علاقه اي ندارند، نگران اين نيستند كه روابط اجتماعي خود را به خطر اندازند و به همين علت بيشتر احتمال دارد كه مرتكب رفتار انحرافي شوند.
ب) تعهد: هر چقدر ميزان تعهد فرد نسبت به خانواده، شغل، دوستان و غيره كمتر باشد، احتمال ارتكاب رفتار انحرافي بيشتر خواهد بود.
ج) درگيري (مشغوليت): كساني كه مشاركت مداوم در فعاليتهاي زندگي، كار، خانوادگي و غيره ندارند و بيكارند، فرصت بيشتري براي انحراف دارند.
د) باور و اعتقاد: اگر فردي اعتقاد قوي به ارزشها و اصول اخلاقي يك گروه نداشته باشد يا به اين ارزشها وفادار نباشد، احتمال گرايش وي به رفتار انحرافي بيشتر خواهد بود (اميدوار و صارمي،1381: 56).
2-4-6-تبيين رفتاري
اين تبيين‌بر پايه مطالعات بي. اف. اسكينر راجع به شرطي‌شدن عامل يا کنشگر است. براساس اين ديدگاه، فرد براي دريافت پاداش وارد اينترنت مي‌شود. پاداشهايي كه وي از اين رفتار مي‌گيرد، فرار از واقعيت، رسيدن به عشق و سرگرميهاي زياد است و چنانچه فرد در زمانهاي آتي نيز به اين پاداشها نياز داشته باشد، احتمالاً به اينترنت روي خواهد آورد. در نتيجه، اين روند تقويت شده و چرخه همچنان ادامه پيدا مي‌كند. (Duran, 2003: 2)
2-4-7-تبيين بيوپزشكي
بر پايه تبيين‌بيوپزشكي، عوامل ارثي و مادرزادي و يا اختلالات شيميايي در مغز و فرارسانها، دلايل اصلي روي‌آوردن فرد به اعتيادند. از نظر اين ديدگاه، وجود برخي كروموزومها، هورمونها، و مواد زائد و يا فقدان مواد شيميايي لازم و مشخص و فرارسانهايي كه فعاليت مغز و ساير دستگاههاي عصبي را تنظيم مي‌كنند، در بروز اعتياد در فرد موثرند. آزادسازي حجم زياد دوپاماين در مراكز لذت، باعث سركوبي كاركردهاي حياتي مغز و نهايتاً كنترل آن مي‌شود. از اين نظر، روشهاي چندي وجود دارد كه طي آن، استفاده از اينترنت احتمالاً باعث تحريك اين فرايند عصبي ـ بيولوژيكي مي‌شود. روشهاي مورد نظر عبارتند از:
1. تجربه بالقوه شديد قدرت، هيجان، خوشحالي، تحريك، تحقق اهداف و رضايت، كه در نتيجه آن فرد قادر خواهد بود در يك لحظه، پيرامون هر چيزي، به منبع گسترده اطلاعات وصل شود.
2. احساس مخاطره‌جويي، مانند شرط‌بندي، با ناشناخته ماندن چيزي كه شايد اتصال بعدي به اينترنت بتواند آن را مشخص كند همراه است. حال اين امر ناشناخته، ممكن است كسب اطلاعات جديد و جالب و يا فرصتهاي تعاملي همچون ارتباط صرف با يك دوست، رفتن به اتاقهاي چت، هرزه‌نگاري، سكس‌سايبر، خريد آنلاين و جز اينها‌باشد.
3. اثر خويشتنداري رضايت‌بخشي كه گمنامي كاربر در نت به وي مي‌دهد. اين امر هم باعث تسريع روند صميميت و پيوند اجتماعي مي‌شود كه ظاهراً صداقت آن از ارتباط شفاهي بيشتر است و هم موجب مي‌شود كه فرد دچار رويا و خواب و خيال شود و يا يك هويت كلي جديد براي خود ايجاد كند كه ممكن است بسيار لذت بخش هم باشد.
4. اثر هيپنوتيزم‌آور حركات تصاوير روي صفحه مانيتور رايانه (يا تلويزيون).
5. جذابيت چندرسانه‌اي همانند رنگ، صداي موزيك يا استريو، سرعت و گرافيكهاي فلاش‌دار
2-4-8-نظريه شناختي
همانند ديدگاه روانكاوي، ديدگاه شناختي متوجه فرايندهاي دروني است. البته اين ديدگاه بيش از آنكه بر اميال، نيازها، و انگيز‌شها تأكيد كند، بر اينكه افراد چگونه اطلاعات را كسب كرده و تفسير مي‌كنند و آنها را در حل مشكلات به‌كار ميگيرند، تأكيد دارد. اصولاً ديدگاه شناختي بيشتر به افكار كنوني و شيوه‌هاي حل مسأله توجه دارد تا تاريخچه شخصي.
در اين ديدگاه، اعتياد به اينترنت، برآمده از شناختهاي معيوب و يا پردازش معيوب شناختي است و درمان آن مبتني بر تصحيح فرايند شناختهاي معيوب است (اميدوار و صارمي، 1381: 52).
2-4-9-نظريه شناختي ـ رفتاري
گسترش اعتياد به اينترنت، با شرايط روانشناختي قبلي به وجود ميآيد. در اكثر مواقع، اين آسيب‌شناسي شامل افسردگي، اضطراب اجتماعي و انواع روان‌پريشيها‌ست. وقتي فرد در معرض استفاده از اينترنت قرار مي‌گيرد، فرايند كاربرد مشكل‌زاي اينترنت شروع مي‌شود. اين آسيب‌شناسي زمينه‌اي، نوعي آمادگي و تمايل است و موجب شروع استرس مي‌شود. البته چندين عامل ديگر نيز در ايجاد و يا حفظ اختلال دخالت دارند:
اولاً، بعضي از تقويت‌كننده‌هاي رفتاري وجود دارند كه به عنوان عامل شرطي عمل مي‌كنند. اتاق، صندلي، دست‌زدن به صفحه كليد، موس، صداي روشن‌شدن رايانه، بوق يا صداي زنگ آن در گروه اين عوامل هستند.
ثانياً، بدكاري شناختي نيز در اينجا عمل مي‌كند. زيرا شناخت غيرسازشي در زمينه خود و دنيا، شاخصهاي اوليه اين اختلال هستند. باورهايي همچون اين موضوع كه فرد فقط در اينترنت قدرت كنترل دارد، فقط در آنجا براي خود كسي است و فقط در آنجا قابل احترام است و مانند آن، افکار شناختي مشكل‌زا در زمينه «خود» هستند.
باورهايي مانند هيچ‌كس در بيرون از اينترنت از من خوشش نمي‌آيد، يا اينترنت تنها جايي است كه واقعاً مي‌شود مردم را شناخت، و هر كسي به نوعي به اينترنت آلوده است و مانند آن افكار شناختي مشكل‌زا در زمينه «دنيا» هستند.
ثالثاً، بيان كيفي كاربري اينترنت بستگي به شبكه حمايتي اجتماعي فرد دارد. اگر تمام عوامل در فرد وجود داشته باشد و حمايت اجتماعي نشود، احتمال دارد به اعتياد اينترنتي عمومي روي بياورد كه با رفتارهاي جلب توجه اجتماعي، غيرشخصي و غفلت كاري مشخص مي‌شود. اما اگر جنبه‌هاي اجتماعي داشته باشد، اعتياد به اينترنت ويژه در او ايجاد خواهد شد كه فقط در بخش ويژه‌اي از تكنولوژي مانند بازي يا هرزه‌نگاري جنسي است.
از ديدگاه رفتاري ـ شناختي، نشانه‌هاي اختلال شامل افكار وسواسي درباره اينترنت، كنترل تكانه ضعيف، ناتواني در متوقف‌كردن استفاده از اينترنت و مهم‌تر از همه، اين باور كه اينترنت تنها دوست فرد است. علاوه بر اين، در موقعي كه تماس برقرار نيست، به فكر اينترنت بودن، بار آينده تماس‌گرفتن را پيش‌بيني‌كردن و صرف مخارج زياد درباره اينترنت و كارهاي مربوط به آن نيز، نشانه‌هاي ديگر اين اختلال هستند. مشكل عمده ديگر، جدا‌كردن فرد از دوستان خود به نفع دوستان اينترنتي است و در نهايت نوعي احساس گناه درباره استفاده از اينترنت و دروغ‌گفتن به دوستان درباره وقت صرف‌شده و سري نگه‌داشتن آن،نشانه‌هاي ديگر اين اختلال هستند. اين افراد درحالي كه مي‌دانند كارشان از نظر اجتماعي مورد پسند نيست، نمي‌توانند آن را متوقف كنند. چراكه خود به خود، به خودارزشي كمتر و در نتيجه نشانه‌هاي بيشتر مي‌انجامد (اميدوار و صارمي، 1381: 52).
2-5- جمع بندي
به‌طور خلاصه، در جمع بندي مرور بر ادبيات نظري و تجربي پيرامون اعتياد اينترنتي، نشانگر آن است كه اعتياد اينترنتي پديده‌اي است كه از سه ويژگي برخوردار است:
1. اعتياد اينترنتي، نوعي اختلال و بي نظمي وسواسي است كه برخي ويژگيهاي آن مشابه شرايط‌آسيب‌شناسانه است. در واقع، زماني ميتوان گفت كه فرد دچار اعتياد به اينترنت شده است كه داراي علائم خستگي زودرس، تنهايي، افسردگي و غيره باشند. افرادي همچون اورزاك و يونگ به چنين تعريفي از اعتياد اينترنتي اعتقاد دارند. روشهاي درمان اين نوع اعتياد نيز، رفتار درماني شناختي و تقويت درماني انگيزش است.
2. اعتياد اينترنتي، نوعي اختلال و بي نظمي رواني است. از اين ديدگاه زمينه تحقيقي جديدي تحت عنوان «روان درماني اينترنتي» ظهور كرده است. اين ديدگاه، معتادان اينترنت را به‌عنوان بيمار مي‌بيند. روش درمان اين نوع اعتياد نيز، تشكيل گروههاي خبري و گروههاي بحث است. در اين شكل از درمان، اعضاي اختلالات رواني مرتبط به هم، نقش يك گروه حمايتي را بازي كرده و با ارائه پيشنهادات آنلاين و روشهاي برخورد با آن، از شدت اعتياد اينترنتي مي‌كاهند. افرادي چون استن، هانگ و آلسي به چنين ديدگاهي اعتقاد دارند.
3. اعتياد اينترنتي نوعي مشكل رفتاري است. دليل اين مسئله نيز، وجود يك رابطه قوي بين اعتياد اينترنتي و وابستگي شيميايي است. مطالعات نشان داده‌اند كه افرادي كه مشكلات وابستگي شيميايي دارند، در هفته وقت بيشتري را صرف اينترنت مي‌كنند، تا كاربران «وابسته غيرشيميايي». از معتقدان چنين نگاهي، ميتوان به شرر قابل اشاره كرد. (معيدفر و همكاران، 1386: 60-61)
بنابر توضيحات فوق، ميتوان برخي از راهکارهای پیشگیری از اعتیاد اینترنتی رابه طور خلاصه چنين بيان كرد:
- آموزش و آگاه سازی کاربران از معایب استفاده بیش از حد از اینترنت.
- فراهم کردن اینترنت پرسرعت که زمان استفاده از اینترنت را کاهش می دهد.
- آشنابودن همه اعضای خانواده ازکاربری اینترنت بمنظور نظارت آگاهانه برکارکرد اینترنتی فرزندان.
محدودکردن اینترنت مشکلی راحل نمی کند بلکه باعث محرومیت ازتکنولوژی می شود و پیشرفت جامعه راعقب می اندازد.
- افزایش سرگرمی های سالم مثل گردشگری، طبیعت گردی، شادی های دسته جمعی و
- تربیت متخصص و ایجاد مراکز درمانی اعتیاد به اینترنت
2-6- فرضيه هاي تحقيق
2-6-1- فرضيه سطح كلان
- بين عوامل اجتماعي- فرهنگي و اعتياد به اينترنت رابطه وجود دارد.
2-6-2- فرضيه هاي سطح خرد
2-6-2- 1- بين پايگاه اجتماعي- اقتصادي خانواده و اعتياد اينترنتي رابطه وجود دارد.
2-6-2- 2-بين نوع انگيزه كاربري و اعتياد اينترنتي رابطه وجود دارد.
2-6-2- 3- بين ميزان كنترل و نظارت والدين و اعتياد اينترنتي رابطه وجود دارد.
2-6-2- 4-بين انزواي اجتماعي و اعتياد اينترنتي رابطه وجود دارد.
2-6-2- 5- بين هيجانات روحي و عاطفي و اعتياد اينترنتي رابطه وجود دارد.
2-6-2- 6-بين سن و اعتياد اينترنتي رابطه وجود دارد.
2-6-2- 7- بين جنس و اعتياد اينترنتي رابطه وجود دارد.
-البلامي، هانوكز چريل (1383) اعتياد اينترنتي، تحليلي اكتشافي از ماهيت اجتماعي، ترجمه حسن يوسف زاده، مجله معرفت، دي ماه، شماره 85، صص 85- 96
- اميدوار، احمدعلي، و صارمي، علي‌اكبر (1381) اعتياد به اينترنت: توصيف، سبب‌شناسي، پيشگيري، درمان و مقياسهاي سنجش اختلال اعتياد به اينترنت، مركز مشاوره و خدمات روانشناختي پرديس، مشهد: انتشارات تمرين
- آتش پور، حميد؛ جلالي، داريوش؛ اسعديان، سعيده (1384) مقايسه اعتياد به اينترنت بر حسب سبكهاي تفكر در كاربرد آن، مجله دانش و پژوهش در روانشناسي، بهار، شماره 23، صص 55- 72
- تافلر، آلوين (1376) شوک آینده، ترجمه ح.کامرانی، تهران، انتشارات سیمرغ
- حسين، حميدرضا؛ طاهري گودرزي، حجت (1380) قوانين متغير رقابت جهاني در قرن بيست و يكم، مجله تدبير، شماره 112، صص 22- 27
- خسروجردي، محمود؛ ميرزايي، سيدآيت اله (1388) بررسي اعتياد اينترنتي در نوجوانان: مطالعه متغيرهاي جنس، مقطع تحصيلي و اندازه سازمان آموزشي، فصلنامه راهبرد، زمستان، سال 18، شماره 53، صص 215- 225
- رحماني، سوده؛ غلامعلي لواساني، مسعود؛ حجازي، الهه (ــــ) رابطه وابستگی به اینترنت باهیجان خواهی و پنج عامل بزرگ شخصیت در دانشجویان دانشگاه تهران، ر.ك در www.noormags.com
- سلطاني، مهري؛ فولادوند، خديجه؛ فتحي آشتياني، علي (1389) رابطه هويت و هيجان خواهي با اعتياد اينترنتي، مجله علوم رفتاري، پاييز، سال 4، شماره 3، صص 191- 197
- سليمي، عظيمه؛ جوكار، بهرام؛ نيك پور، روشنك (1388) ارتباطات اينترنتي در زندگي: بررسي نقش ادراك حمايت اجتماعي و احساس تنهايي در استفاده از اينترنت، فصلنامه مطالعات روان شناختي، سال5،شماره 3، صص 81- 102
- عبدالهيان، حميد (1384) نوع شناسي و باز تعريف آسيب هاي اينترنتي و تغييرات هويتي در ايران، فصلنامه مطالعات فرهنگي و ارتباطات، بهار و تابستان، سال 1، شماره 2-3، صص 135- 154
- عضدانلو، حميد (1384)، آشنايي با مفاهيم اساسي جامعه شناسي، تهران، نشر ني
- غمامي، عليرضا (1384) خطر سايبر براي كودكان، ماهنامه اصلاح و تربيت، سازمان زندان‌ها و اقدامات تأميني و تربيتي كشور، شماره 37، فروردين ماه
- گرينفيلد، ديويد (1384) اعتياد به اينترنت و پيامدهاي آن، مجله ره آورد نور، پاييز، شماره 12، صص 48- 51
- محسني، منوچهر؛ دوران، بهزاد؛ سهرابي، محمدهادي (1385)، بررسي اثرات استفاده از اينترنت بر انزواي اجتماعي كاربران اينترنت، مجله جامعه شناسي ايران، دوره هفتم (شماره 4) صص 95-72
- محمدي، اكرم؛ نقدي، اسداله؛ علي وردي نيا، اكبر؛ كياني، محسن (1389) بررسي جامعه شناختي رابطه سرمايه اجتماعي و اعتياد اينترنتي در بين جوانان شهر همدان، فصلنامه پژوهش جوانان، فرهنگ و جامعه، پاييز و زمستان، شماره 5، صص 1- 27
-ملك زاده، حميد (1387) انزواي اجتماعي، پنج شنبه، 17 مرداد، به آدرس http://www.anarcky.blogsky.com
- معيدفر، سعيد؛ حبيب پور، كريم؛ گنجي، احمد (1386) اعتياد اينترنتي، علل و پيامدهاي آن در بين جوانان شهر تهران، فصلنامه رسانه، پاييز، سال 16، شماره 3، صص 55- 80
منابع انگليسي و سايت هاي اينترنتي
- Davis, R. (2001) A cognitive behavioral model pathological internet use, commuters in human behavior, 17, Pp 187- 195
- Duran, Maria Garcia (2003), Internet Addiction Disorder, All Psych Journal, 14 December
- Ferris, J.R. (2000), Internet addiction, www.finarticles.com
- Lim, Jin- Souk and et al. (2004), A Learning System for Internet Addiction Prevention, Proceedings of the IEEE International Conference on Advanced Learning Technologies (ICALT’04)
-Samson, Jeri and Keen, Beth (2005), Internet Addiction, Webmaster@notmykid.org
- http://www.bashgah.net/fa/content/show/97668
- http://WWW.Virtual-Addiction.com
- http://marifat.nashriyat.ir/node/1951
- http://www.anarcky.blogsky.com/1387/05/17/post-9
پاورقي هاي فصل دوم
Internet Addiction
http://www.bashgah.net/fa/content/show/97668
Social isolation
Family destruction system
Character degradation
Malfunction relations
NetHeads
Net Compulsions
http://www.anarcky.blogsky.com/1387/05/17/post-9/
David Greenfield
http://www.bashgah.net/fa/content/show/97668
- از آنجايى كه يكى از وسايلى كه دشمنان اسلام براى منحرف كردن جوانان در سراسر جهان به كار مى گيرند، همين وسايل ارتباطى و از جمله اينترنت مى باشد، از اين رو، در مواقعى ممكن است افراد با وسوسه ديگران به گناه و كارهاى خلاف شرع كشيده شود.
نكته نهايى اينكه خانواده ها بهتر است مواظب بوده و علاوه بر تربيت خوب فرزندان خويش و هدايت آن ها در نوع استفاده از وسايل ارتباطى نوين، محيط سالم و مطلوبى را براى جوانانشان فراهم كنند تا جوانان، كانون گرم و صميمى خانواده را بر هر جايگزين ديگرى ترجيح دهند.
به نظر میرسد که استفاده اعتیادی از اینترنت، همانند دیگر انواع اعتیاد، دارای دوره تحمل و ترک مشابهی است. همچنین شواهد تحقیقاتی فزایندهای تأکید میکنند که بسیاری از کاربران اینترنت، تحت تأثیرات منفی استفاده از اینترنت قرار گرفته‌اند. این گونه به نظر میرسد که وقتی شما نیازمند صرف وقت بیشتری در اینترنت هستید و یا میخواهید به محتویات تحریکبرانگیزتری دست پیدا کنید، میتوانید دایره صبر و تحمل خود را در قبال این وسوسه افزایش دهید. البته پایگاههای اینترنتی اعتیادآور و تحریکزا، لزوماً پایگاههایی سکسی و غیر اخلاقی نیستند؛ بلکه اغلب اوقات، در شمار پایگاههای بسیار معروف اینترنتهستند که فرد را به خود معتاد میسازند. براساس یک نظرسنجی، 26 درصد کاربران اینترنت اظهار داشته‌اند که به طور مرتب به پایگاههای پورنوگرافی سر میزنند و اضافه کردهاند که برخی اوقات دچار برانگیختگی جنسی نیز میگردند. طبق این تحقیق، این افراد به طور متوسط در طول یک هفته، چهار ساعت را به گشت و گذار در پایگاههای غیر اخلاقی بزرگسالان میگذارنند و 5/37 درصد از آنان نیز اعتراف کردهاند که در نتیجه تحریک برانگیزی این سایتها، دچار اعمال غیر اخلاقی شده‌اند. برای چنین افرادی، اینترنت بیشترین تحریک برانگیزی و هیجان جنسی را فراهم میکند.(گرينفيلد، 1384: 49)
2-1- تعريف مفاهيم اساسي تحقيق
2-1-1-اعتياد اينترنتي
هولمز در تعريف خود از اعتياد اينترنتي، به تعريف استفاده طبيعي و معمولي اينترنت پرداخته و مي‌گويد كه هر گاه ميزان استفاده از اينترنت به كمتر از 19 ساعت در هفته برسد، در آن صورت مي‌گوييم كه فرد به شكل طبيعي از اينترنت استفاده مي‌كند. بنابراين، از نظر هولمز، فردي که بيش از 19 ساعت در هفته از اينترنت استفاده مي کند، معتاد به اينترنت است. يونگ نيز اشاره مي‌كند كه فرد معتاد كسي است كه حداقل 38 ساعت در هفته و يا 8 ساعت در روز، وقت خود را صرف استفاده از اينترنت مي‌كند. متخصصان در زمينه آسيب‌شناسي، محدودترين تعريف را براي طبقه‌بندي استفاده از اينترنت ارائه مي‌دهند. به‌طوري كه چنانچه فرد در هفته 2 تا 3 ساعت از اينترنت استفاده كند، يك كاربر معمولي، و چنانچه ميزان استفاده وي از اينترنت به 5/8 ساعت و يا بيشتر برسد، كاربري است كه بايد مورد بررسيهاي آسيب‌شناسانه قرار گيرد.گولدبرگ معتقد است كه اعتياد اينترنتي عبارت است از استفاده بيمارگونه و وسواسي از اينترنت، كه معيارهايي همچون تحمل و علائم كناره‌گيري، از شاخصه‌هاي آن هستند (Lim and et al, 2004: 2)
دركل بايد خاطرنشان كرد كه اعتياد و وسواس به اینترنت شامل استفاده بیش از حد (بیش از2ساعت درروز) و وسواس گونه از اینترنت جهت تجارت های آنلاین، بازی ها و حراجی های آنلاین و قمار بازی است که باعث دورشدن ازاجتماع حقیقی، افسردگی، بدخوابی، چاقی وتنبلی می شود. بنابر نظر کارشناسان، این پدیده با توجه به فضای تحریک کننده و جذاب اینترنت در حال گسترش است و درصورت عدم استفاده صحیح مشکلات اجتماعی بسیاری را برای جوامع مدرن و غیر مدرن ایجاد می کند. خبرزدگی و اعتیاد به اطلاعات، سبب دور شدن از خانواده و محیط اجتماعی و تحت تأثیر قرار گرفتن فرد توسط رسانه ها و اخبار منتشر شده در فضای سایبر می شود. بنابراين اعتیاد به رایانه بر اساس تعاریف جامعه شناختي و روانشناسی به استفاده مداوم از رایانه و بازی ها و برنامه های آفلاین رایانه اطلاق می شود.
انجمن روانپزشكي آمريكا براي شناخت اعتياد اينترنتي و افرادي كه به استفاده مفرط از اينترنت معتادند، معيارهايي را مشخص كرده است كه طبق آن، چنانچه بخواهيم فردي را معتاد به اينترنت بناميم، بايد حداقل سه مورد از معيارهاي هفتگانه زير، در طول يك دوره 12ماهه (يك ساله) در وي ديده شود. معيارهاي پيشنهادي اين انجمن شامل 7 مورد به شرح زيراست:
1. تحمل: اين معيار به معناي صرف زمان بيشتري براي اينترنت به منظور رسيدن به رضايت است. در اين شرايط، با وجود صرف همان ميزان وقت، ميزان رضايتمندي كاربر كمتر است و نياز به زمان بيشتري دارد تا به همان درجه از رضايت قبلي برسد.
2. وجود دو يا چند علامت كناره‌گيري در طي دو روز در ماه كه بعد از كاهش و يا ترك مداوم استفاده از اينترنت حاصل مي‌شود. اين مسئله بايد موجب بروز دردها و رنجها و يا اختلالاتي در عملكرد اجتماعي، فردي و يا آموزش شود.
3. از اينترنت به منظور تخفيف و يا اجتناب از علائم كناره‌گيري استفاده مي‌شود.
4. از اينترنت، اغلب در دوره‌هاي زماني پيش از آنچه كه در ابتدا مدنظر بود، استفاده مي‌شود.
5. حجم قابل توجهي از وقت صرف فعاليتهاي مربوط به كاربري اينترنتي (براي مثال، كتابهاي اينترنتي، جست‌و جوي بروزرهاي جديد وب، جستوجوي فروشندگان اينترنتي و جز اينها) مي‌شود.
6. به‌خاطر استفاده از اينترنت، از فعاليتهاي مهم اجتماعي، شغلي و يا تفريحي دست كشيده و يا كاسته مي‌شود.
7. فرد به‌دليل استفاده مفرط از اينترنت، خطر فقدان روابط مهم، شغل، و فرصتهاي آموزشي و شغلي را مي‌پذيرد.
تحقيقاتي هم كه اخيراً راجع به اعتياد اينترنتي صورت گرفته‌اند، چندين معيار را براي اعتياد به اينترنت و بازشناسي آن برشمرده‌اند. سه مورد از اين معيارهاي مهم عبارتند از:
1. موقعي كه شخص سعي مي‌كند تا از اينترنت خارج شود، احساس بي‌قراري و بدخلقي مي‌كند.
2. از اينترنت، براي فرار از مشكلات و يا كاستن از احساس يأس و نااميدي، گناه، اضطراب و يا افسردگي استفاده مي‌شود.
3. كاربر اينترنت در مورد ميزان و وسعت استفاده خود از اينترنت، به اعضاي خانواده و يا دوستانش دروغ گفته و آن را كتمان مي‌كند. و نهايتاً، شخص با وجود هزينه بالاي استفاده از اينترنت، مكرراً از آن استفاده مي‌كند. (معيدفر و همكاران، 1386: 61-62)
گونه‌شناسي اعتياد اينترنتي و شاخصه‌هاي آن:
«اعتياد اينترنتي» اصطلاح وسيعي است كه تنوع گسترده‌اي از رفتارها و مشكلات مربوط به كنترل وسواس و انگيزش را در بر مي‌گيرد. ديويس از زاويه نوع استفاده از اينترنت، معتقد است که کاربران به دو شکل آسيب شناسانه و مرضي از اينترنت استفاده مي کنند:
1) استفاده مرضي ويژه از اينترنت: اين نوع استفاده از اينترنت، به استفاده بيش از اندازه و سوء استفاده از اينترنت اشاره داشته و ريشه آن در آسيب شناسي رواني قبلي فرد است که در اثر عوامل تقويتي که از اينترنت دريافت مي کند، در فرد باقي مي ماند. مانند قماربازي، هرزه نگاري، و مانند آن که اگر شخص به اينترنت دسترسي نداشته باشد، از طريق ديگر نشان داده مي شود، اما چون اين فرصت در اينترنت فراهم است، فرد به آن روي مي آورد.
2) استفاده مرضي کلي (فراگير) از اينترنت: اين نوع استفاده اعتيادي از اينترنت، شامل استفاده مرضي کلي از اينترنت نظير چت، پرسه زدن، نامه الکترونيکي و جز اينها بوده و علت اصلي آن، نوع بافت اجتماعي فرد است (اميدوار و صارمي، 1381: 35-34).
بطور جامع و خلاصه، اعتياد اينترنتي چندين گونه‌دارد که پنج نوع آن شايع‌‌ترين است. ضمن آنکه هر يک از اين گونه ها، شاخصه‌ها و معرفهاي خاصي دارند، که با بقيه متفاوت است:
1ـ اعتياد به سايبر سكس
امروزه مطالب زيادي راجع به شيوع هرزه نگاري و سكس سايبر در اينترنت در اتاقهاي چت شنيده و يا خوانده مي‌شود. اما، چيزي كه مردم درك نمي‌كنند، اين است كه هرزه اينترنتي، كسب‌و‌كار و تجارت بزرگي است. سايتهاي هرزه نگاري، بزرگترين بخش از فروشهاي تجارت الكترونيكي را تشكيل مي‌دهند. در اين نوع اعتياد، افراد معتاد تمايل شديدي به مشاهده، دريافت و يا حتي تجارت موارد محرك جنسي و صحبت در اين رابطه در اتاقهاي گفت‌وگوي خاص دارند. همانند ساير انواع اعتياد به اينترنت، اعتياد به سكس سايبر و يا روابط سايبر نيز به موضوع رهاشدن از واقعيت اشاره مي‌كند، كه طي آن زمان، پول، عواطف و انرژي به گونه‌اي صرف اينترنت مي‌شود كه روز به روز از كنترل فرد خارج مي‌شود. «اينترنت تنها چيزي را فراهم مي‌كند كه معتادان به اينترنت دنبال آن هستند: انزوا، گمنامي، و ابزار مخفي نگه‌داشتن هزينه‌هايي كه بارها صرف خريد هيجان سكسي مي‌شود. از نمونه‌هاي فعاليتهاي سكسي سايبر ميتوان به مواردي چون كپي كردن و يا نگاه‌كردن عكس‌هاي هرزه همراه با خودارضايي، مطالعه و يا نوشتن نامه‌ها و داستانهاي صريح سكسي، ارسال نامه الكترونيكي و يا قراردادن آگهي با هدف برقراري ملاقاتهاي شخصي با كسي، بازديد از اتاقهاي سكسي چت و پرداختن به فعاليتهاي آنلاين تعاملي اشاره كرد.
2. اعتياد از نوع روابط سايبر
افرادي كه دچار اعتياد به گپ زدن و گفت‌وگوي اينترنتي مي‌شوند، معمولاً بيش از حد درگير روابط اينترنتي‌اند و احتمال اينكه به مسائل غيراخلاقي نيز آلوده شوند، بالاست. دوستي اينترنتي خيلي سريع اهميت و جايگاه روابط خانوادگي و دوستان قديمي را مي‌گيرد. اين اعتياد در اكثر موارد منجر به شكست ازدواجها و بي‌ثباتي در روابط خانوادگي مي‌شود.طبق آمار منتشر شده از سوي موتور جستوجوي Goto در مورد تعداد جستجوها در اتاقهاي چت، در سال 2001 تعداد اين جستوجو روزانه به 117427 مورد رسيده است (غمامي، 1384: 45)
3. اعتياد به خريد، تجارت و مزايده
در حال حاضر خريد و فروش آنلاين رشد فزاينده‌اي در ميان عموم يافته است. از اين رو، زياد مي‌بينيم افرادي كه دچار مشكلات ناشي از خريد و فروش آنلاين سهام از جمله خريد كالاهاي آنلاين و ساير سايتهاي مزايده هستند. اين اعتياد دربرگيرنده مقوله وسيعي از رفتارهايي است كه مي‌توانند شامل علاقه مفرط به قمار اينترنتي، خريد و يا معامله سهام باشد. اين افراد به منظور افزايش سرمايه خود از كازينوهاي مجازي، بازيهاي جذاب، حراجيهاي اينترنتي و يا بازارهاي دلالي استفاده مي‌كنند، اما اين فعاليتها اكثراً باعث نابودي سرمايه شده و به قيمت اهمال ديگر وظايف شغلي و متزلزل شدن روابط خانوادگي تمام مي‌شود.(معيدفر و همكاران، 1386: 65)
4. اعتياد به جستوجو ذخيره بيش از اندازه اطلاعات
وفور اطلاعات قابل‌دسترس در شبكه، نوع جديدي از عادات گريزناپذير كاوش و جستوجوي اينترنتي را پديد آورده است. بدين ترتيب كه افراد زمان بيشتري را جهت جمع‌آوري و سازماندهي داده‌هايشان صرف مي‌كنند. افراط‌گري و كاهش ميزان بهره‌وري كاري، از پيامدهاي اين نوع اعتياد است. در اين نوع اعتياد، فرد شيفته غناي اطلاعات وب مي‌شود و جستوجوي بيش از اندازه براي جمع‌آوري اطلاعات، از پيامدهاي اين شيفتگي است.
5. اعتياد به كامپيوتر (انجام وسواس‌گونه بازيهاي كامپيوتري و يا برنامه نويسي علوم كامپيوتر)
در دهه 80 كه بازيهاي كامپيوتري مانند مين ياب و بازي ورق وارد دنياي كامپيوترها شد، محققين پي بردند كه افراط در بازيهاي كامپيوتري باعث مي‌شود كارمندان اكثر ساعات كاري‌شان را صرف بازي كنند. اين بازي‌ها چند نفره نبودند، همچنين نيازي به اتصال به شبكه اينترنت نداشتند. مردم بيشتر پولهايي را كه براي سرگرمي و تفريح كنار مي‌گذارند، بجاي رفتن به سينما براي تماشاي فيلم، صرف بازي‌كردن آنلاين مي‌كنند.(همان منبع: 68)
2-1-2-پايگاه اجتماعي اقتصادي
در زبان روزمره مردم اين مفهوم به معني شان و مقام يا شهرت و اعتبار به كار مي رود اما جامعه شناسان اين مفهوم را به معني موقعيت افراد در ساختار اجتماعي به كار مي برند. (عضدانلو، 1384، ص 147) یعنی اینکه خانواده فرد، از نظر دارایی های مادی و معنوی در جامعه در چه سطحی است. نوع شغل خود و والدین، درآمد خود و والدین و میزان تحصیلات والدین(پدر و مادر) از شاخص های پایگاه اجتماعی – اقتصادی دانشجویان در نظر گرفته می شوند.
2-1-3-انزواي اجتماعي
انزوای اجتماعی در واقع حالتی است که در آن فرد یا مجموعه ای از افراد به واسطه درکی که از شرایط محیط پیرامون خود دارند تحت تاثیر انگیزه های متفاوت فردی واجتماعی ارتباط خود با پیرامون را قطع کرده به صورت یک گروه در خود به حیات ادامه می دهند. (ملك زاده، 1387)
این مسئله به خودی خود ایجاد کننده چند مشکل اساسی برای جامعه است. چرا که از یک طرف فرد را از وارد شدن به روابط اجتماعی که به نحوی نیاز های اساسی اش را برطرف کرده ،او را به صورت داوطلبانه وارد فرآیند های منتهی به ملت سازی و ادغام اجتماعی می سازد، محروم می نماید و از طرف دیگر امکان فراهم آمدن زمینه های هم بستگی اجتماعی و قوام جامعه از یک سو و تنش زدایی از حوزه های گوناگون اجتماعی و مخصوصا حوزه سیاسی را از بین می برد. از آن جایی که در رویکرد نظم اجتماعی وجود حداقلی از جهت گیری جمع گرایانه برای هر جامعه ضرورت دارد و با توجه به این مسئله که در جامعه ما این جهت گیری ها کمتر یافت می شود می توان گفت که بسیاری از مشکلات اجتماعی امروز جامعه ایرانی ریشه در کمبود جهت گیری های جمع گرایانه در سطح کلان و تعهدات جمعی دارد.
به مسئله اعتياد اينترنتي می توان هم از منظر عمل اخلاقی نگاه کرد و هم از منظر انتخاب عقلانی. بر اساس نظریه انتخاب عقلانی، هر کنش گر عاقل ممکن است در موقعیت هایی قرار گیرد که عقلانیت ابزاری به وی حکم کند که نفع فردی(آنی) را انتخاب کند. اما منطق آن نوع خاص از موقعیت، به گونه ای است که انتخاب گزینه نفی فردی توسط او( و کثیری دیگر از کنش گران عاقل)، نتیجه ای را به دنیال دارد که به زیان همگانی( از جمله آن کنش گران عاقل است) است. به عبارت بهتر کنش گران اجتماعی در جامعه همواره در معرض شرایطی قرار دارند که در آن ها با استفاده عقل ابزاری میان نفع شخصی و نفع عمومی( یا نفع همسو با دیگری) دست به انتخاب می زنند و این طور به نظر می رسد که میزان هم بستگی اجتماعی به اينترنت یا کیفیتگی که تعریف اهداف فرد از کنش با برآیند تعریف دیگران در سطح جامعه از منفعت یا سود فردی دارد و میزان توافق تک تک کنش گران در باره مسائل اساسی اجتماعی در چگونگی اتخاذ این تصمیم تاثیر گذار است.
در این زمینه صاحب نظران عوامل متعددی را بر رفتار افراد در دو راهی اجتماعی موثر می دانندکه می توان آن ها را در دو دسته کلی عوامل شخصیتی( شخصیت یا جهت گیری ارزش های اجتماعی، جهت گیری مذهبی، جنسیت، عقلانیت ابزاری، و اعتماد تعمیم یافته)و عوامل موقعیتی(اعتماد به همکاری دیگران، اثر بخشی عمل جمعی، نفع جمعی دراز مدت، پاداش عمل جمع گرایانه و تنبیه عمل فرد گرایانه، شرایط رقابتی یا همیارانه موقعیت، ارتباط با دیگر کنش گران و آگاهی از دوراهی اجتماعی) طبقه بندی کرد.
هرچه اين انزوا بيشتر باشد گرايش فرد به كامپيوتر به عنوان دري باز شده به جهان مجازي متنوع و ملون، بيشتر مي شود و حالت برعكس آن باز صادق است يعني فرد معتاد به اينترنت روز به روز از اجتماع خود مي برد و وقت خود را پاي اينترنت و كامپيوترش صرف مي كند. ا زجمع گريزان است و محدوديت ها را دوست ندارد. ازين رو درين تحقيق به بررسي عيني فرض فوق نيز از ديد جامعه شناختي پرداخته شده است.
2-1-4-نوع انگيزه و هدفمندي در استفاده مفرط از اينترنت
وین ماندی انگیزه را علاقه به فعالیت هایی می داند که برای رسیدن به هدف های سیستم مورد نظر لازم است.به بیان دیگر، انگیزه به نیروه های پیچیده، سائق ها، نیازها و شرایط تنش زا اطلاق می شود که سبب فعالیت فرد برای تحقق هدف هایش می شود.نیازهای متفاوت به درجات متفاوتی از هدف و انگیزه دلالت دارند و باعث تفاوت در رفتار می شوند. لذا رفتار انگیزه دار، ابزاری برای انجام یک هدف محسوب می شود (عباسی قادری و خلیلی کاشانی ،1390 ، ص99) كه در این پژوهش انگیزه و هدف كاربران در استفاده از اينترنت مورد استفاده به میزان علاقه، نیاز، نوع استفاده و هدفمندي استفاده از آن اطلاق می شود. و یا به عبارتی انگیزه و هدف در این تحقیق استفاده كاربران از اينترنت با انگیزه و هدف و قصد قبلی جهت کسب اطلاعات و بررسی میزان آگاهی، ارزیابی محتوای پیامهای که در جهت خشنودی نیازهایشان می شود.
2-1-5- نظارت والدين
از زمره عوامل موجد و يا مانع اعتياد اينترنتي در ميان نوجوانان و جوانان، نظارت و کنترلي است که والدين بر استفاده فرزندان از اينترنت اعمال مي‌کنند. مسئله اي که بارز است، اين است که معمولا خانواده‌ها نگاهي متعادل و منطقي پيرامون استفاده فرزندانشان از اينترنت نداشته و دو سياست کاملا قطبي نسبت به اين موضوع در پيش ميگيرند. به‌طوريکه براساس نتايج يونگ در سال 1998، معمولاً والدين در برخورد با استفاده فرزندانشان از اينترنت،مايلند در يكي از دو دسته «سهل‌انگاري مهربانانه» و «تبعيد قاطع يا مطلق قرار بگيرند»
تحقيقات صورت‌گر‌فته نشان داده است كه والدين بيشتر نوجوانان آمريكايي در حين آنلاين بودن فرزندانشان، هيچ نظارتي بر آنها ندارند. همچنين يونگ تقريباً در تمامي مطالعات موردي‌اي كه راجع به معتادان نوجوان اينترنت انجام داد، بدين نتيجه رسيد كه اين نوجوانان در اتاقهاي خواب و به‌دور از چشم بزرگترها آنلاين مي‌شوند. اين نتايج نشان مي‌دهد كه حتي ممكن است بسياري از خانواده‌ها از فعاليتهاي آنلاين فرزندانشان اطلاعي نداشته باشند و يا در صورت آگاهي، به‌دليل فقدان درك ماهيت اين فناوري نسبتاً جديد، نتوانند به‌طور كامل به خطرات بالقوه استفاده از آن پي ببرند.
2-2- پيشينه نظري تحقيق
استفاده از اينترنت، يكي از جلوه‌هاي آشكار دنياي مدرن و ابزاري مهم براي آموزش نسل‌نو به‌شمار ميآيد. اينترنت در همه جا حضور دارد: در خانه، در مدرسه، و حتي در مراكز خريد. طبق برآورد صورت گرفته، در سال 1981، 66 ميليون نفر از مردم آمريكا به اينترنت دسترسي داشته‌اند كه در سال 1999 شمار آنها به 83 ميليون رسيده است و بيشترين كاربران اينترنت جوانان هستند. نتايج تحقيقات انجام شده در ايالات متحده نشانگر آن است كه استفاده از اينترنت در ميان جوانان، بيش از هر گروه سني ديگري است. كودكان نيز به عنوان گروه سني متفاوت، در شمار روبه فزوني كاربران اينترنت قرار ميگيرند. در سال 2005، بيش از 77 ميليون كودك وارد فضاي سايبر شده‌اند (غمامي، 1384: 45) همزمان با دسترسي گستردة افراد به اينترنت، شاهد نوع جديدي از اعتياد يعني «اعتياد اينترنتي» نيز هستيم كه مسئلة خاص عصر اطلاعات است. همانند تمامي انواع ديگر اعتياد، اعتياد به اينترنت نيز با علائمي همراه است همچون، اضطراب، افسردگي، كج خلقي، بي‌قراري، تفكرهاي وسواسي و يا خيالبافي راجع به اينترنت. از طرفي، در عين حال كه روابط اين افراد (به ويژه كودكان و نوجوانان) در جهان مجازي افزايش مي‌يابد، در مقابل از دامنه روابط آنان در جهان واقعي كاسته مي‌شود. ضمن آنكه، احتمال لطمه ديدن عملكرد آموزش نيز وجود دارد.(Samson and Keen، 2005: 2)
امروز نقش اینترنت به‌عنوان یک ابزار کارآمد و مؤثر در ایجاد و تسهیل ارتباطات و وسیلهای برای دستیابی سریع به منابع مختلف بر کسی پوشیده نیست.در واقع انسان که همواره در طول تاریخ سعی کرده است با تلاش و خلاقیت به امکانات و رفاه بیشتری دست یابد، امروزه سرخوش از برخورداری از اینترنت خود را به عنوان یک شهروند دهکده جهانی به حساب میآورد.این در حالی است که اینترنت نیز مانند بسیاری از محصولات قبلی ساخت دست بشر، اگر چه تا حدودی مشکلات وی را حل کرده و رفاه نسبی برای او به ارمغان آورده است، ولی منشأ مشکلات و ناراحتیهای جدیدی نیز شده است.(آتش پور و همكاران، 1384: 55)
در حدود 30 سال پیش تافلر(1376) در کتاب موجز خود با نام «شوک آینده» به برخی از سردرگمیها و پریشانیهایی که انسان بر اثر به کارگیری فناوریهای موسوم به «موج سوم»با آن روبهرو خواهد شد، اشاره کرده بود.اختلال اعتیاد به اینترنت اصطلاحی است که اولین بار گلدبرگ(1996)برای استفاده بیش از حد و وسواسی و آسیبشناسانه به اینترنت به کار برد.اولین مطالعه در خصوص اعتیاد به اینترنت نیز در یکصد و چهاردهمین گردهمایی سراسری انجمن روانشناسی آمریکا ارائه شد. (يانگ، 1998) این موضوع هنگامی در اوایل سالهای دهه 90 مطرح شد که اکثر مردم از شنیدن این واقعیت که ممکن است افراد بر اثر استفاده بیرویه از اینترنت به آن معتاد شوند، خنده بلند سر میدادند. اگر چه اعتیاد به اینترنت اولینبار در سال 1996 مطرح شد، ولی جامعه علمی قبلاً با مفاهیمی از قبیل اعتیاد به فناوری، اعتیاد به رایانه و اعتیاد به بازیهای رایانههای آشنا بود. درواقع این تفکر که استفاده از رایانه ممکن است به‌صورت عادت اجباری یا حتی رفتاری اعتیادآمیز و غیر قابل ترک در آید از دهه 1970 شکل گرفت.اختلال اعتیاد به اینترنت بیش ازاصطلاحات دیگر مانند:«وابستگی رفتاری به اینترنت»، «استفاده مرضی از اینترنت»و «استفاده مشکلزا از اینترنت»بهکار رفته است. با وجود این اختلال اعتیاد به اینترنت بیش از اصطلاحات دیگر در نوشته‌های اخیر استفاده شده است (امیدوار و صارمی، 1381) با وجود به کارگیری این اصطلاحات و انجام پژوهشهای متنوع، هنوز توافق اجمالی در خصوص تعریف و طبقهبندی اعتیاد به اینترنت صورت نگرفته است.(آتش پور و همكاران، 1384: 57)
2-3- پيشينه تجربي و سوابق پژوهشي
بررسي جامعه شناختي رابطه سرمايه اجتماعي و اعتياد اينترنتي در بين جوانان شهر همدان، توسط محمدي و همكارانش در سال 1389 از دانشگاه بوعلي سيناي همدان به انجام رسيده است كه خلاصه آن ازين قرار است:
« ظهور فناوري هاي نوين ارتباطي و نقش روزافزون آنها در زندگي اجتماعي سبب شده است تا شكل هاي افراطي تر استفاده از اين فناوري ها و پيامدهاي ناخواسته آنها خطري براي حيات سالم اجتماعي تلقي گردند. در ميان رسانه هاي مدرن، اينترنت به دليل جاذبه ها و فرصت هاي متنوع جايگاه ويژه اي دارد. اما در كنار كاركردهاي مفيد و مثبت آن، استفاده افراطي از آن مي تواند منجر به اختلال در عملكردهاي فردي و اجتماعي گردد، و زمينه ايجاد وضعيتي که به آن اعتياد اينترنتي گفته مي شود را فراهم کند. اعتياد اينترنتي ممکن است در بين اقشار مختلف مشاهده شود، اما در ميان جوانان شايع تر است. پژوهش با هدف بررسي رابطه اعتياد به اينترنت و سرمايه اجتماعي در بين جوانان شهر همدان انجام شده است و از نظريه هاي سرمايه اجتماعي (کلمن، پاتنام، فوکوياما و بورديو)، نظريه پردازان شبکه اجتماعي و تاثيرات متقابل دو متغير سرمايه اجتماعي و اعتياد به اينترنت که در سه ديدگاه عرضه شدند استفاده شده است. روش تحقيق پژوهش، پيمايشي است. جامعه آماري اين تحقيق جوانان شهر همدان بوده اند که با روش نمونه گيري گلوله برفي، تعداد 138 نفر به عنوان حجم نمونه انتخاب شده اند. ابزار گردآوري داده ها، پرسشنامه استاندارد شده اعتياد به اينترنت يانگ (1998) و پرسشنامه محقق ساخته درباره سرمايه اجتماعي است. داده ها با استفاده از نرم افزار آماري SPSS پردازش شده اند. نتايج تحليل داده ها حاکي از آن است که ميزان اعتياد به اينترنت در ميان پسرها (5/41) و در ميان دخترها (41/36) است. همچنين يافته هاي به دست آمده مويد عدم وجود رابطه معني دار بين اعتياد به اينترنت و سرمايه اجتماعي بوده است. علاوه بر اين بين متغيرهاي سن، رشته تحصيلي و اعتياد به اينترنت نيز رابطه معني داري مشاهده نشده، اما بين اعتياد به اينترنت و جنسيت اين رابطه معني دار بوده است. (محمدي و همكاران، 1389: 1)
- گروه روان شناسيِ مركز تحقيقات علوم رفتاري دانشگاه علوم پزشكي بقيه اله (عج)، توسط سلطاني و همكارانش در سال 1389، تحقيقي با عنوان رابطه هويت و هيجان خواهي با اعتياد اينترنتي انجام داده اند كه در آن به اين مطلب اشاره شده است كه به دليل اين كه افراد هيجان خواه به دنبال تجربه هاي جديد هستند، محيط جذاب اينترنت اين امكان را براي كاوش آنها فراهم مي كند و هويت مي تواند به واسطه هيجان خواهي بر اعتياد اينترنتي اثر داشته باشد. مطالعه آنان با هدف ارزيابي اثر مستقيم و غيرمستقيم هويت از طريق هيجان خواهي بر اعتياد اينترنتي انجام پذيرفته است. روش تحقيق آن روي 280 نفر از كاربران اينترنت كافي نت هاي شهر كرمان كه با استفاده از روش نمونه گيري چندمرحله اي انتخاب شدند، انجام شد. واحد هاي پژوهش به پرسش نامه هاي سبك هاي هويت برزونسكي، هيجان خواهي زاكرمن و اعتياد اينترنتي يانگ پاسخ دادند. به منظور ارزيابي روابط بين متغيرهاي مكنون و اندازه گيري شده در الگويي مفهومي، از مدل يابي معادلات ساختاري استفاده شد. داده ها با نرم افزار SPSS تحليل شده است و به اين نتايج رسيده اند كه مدل ارزيابي شده از شاخص هاي برازندگي خوبي برخوردار بوده و متغير نهفته هويت به طور مستقيم و غيرمستقيم از طريق هيجان خواهي بر اعتياد اينترنتي اثرگذار بوده است. هويت و هيجان خواهي بر اعتياد اينترنتي اثرگذار بوده اند. همچنين در آن الگو، تمام وزن هاي رگرسيوني از نظر آماري در سطح 05/ معني دار بوده اند. بنابراين هويت بر اعتياد اينترنتي اثر مستقيم و غيرمستقيم دارد. نتايج همچنين اثر مستقيم هيجان خواهي بر اعتياد اينترنتي را نشان داده است. (سلطاني و همكاران، 1389: 191)
- خسروجردي و ميرزايي در تحقيقي با عنوان بررسي اعتياد اينترنتي در نوجوانان: مطالعه متغيرهاي جنس، مقطع تحصيلي و اندازه سازمان آموزشي،به سال 1388، معتقدند كه در زمينه استفاده بيش از حد يا اعتياد به اينترنت، تبعاتي چون ناراحتي هاي جسمي مانند سردرد، تورم و سوزش چشم، كمردرد، گردن درد، درد مفصل انگشتان و مچ دست (مشهور به سندروم تونل کارپال)، كم خوابي يا بي خوابي و اختلال در اشتها و عوامل ديگري چون افت تحصيلي، عدم تمايل به شركت در كلاس هاي درس، محافل خانوادگي يا جمع دوستان، بي توجهي به نظافت شخصي، پرخاشگري و تمايل بيش از حد به انزوا و تنهايي وجود دارد. بنابراين، با توجه به گسترش روزافزون استفاده از اينترنت، توجه به پيامدهاي منفي اين بستر ارتباطي مهم مي نمايد. پژوهش آنان، ميزان اعتياد اينترنتي را در ميان نوجوانان بررسي نموده است. روش پژوهش توصيفي و جامعه آماري آن، شامل کليه دانش آموزان مقاطع راهنمايي و دبيرستان مناطق 21 گانه آموزش و پرورش شهر تهران و نمونه آماري آن تعداد 204 نفر بوده است که به طور تصادفي انتخاب شده اند. با استفاده از تست اعتياد اينترنتي يونگ، رابطه اعتياد نوجوانان مقطع راهنمايي و دبيرستان با اندازه سازمان آموزشي، جنس، و مقطع تحصيلي آنها آزموده شده اند. نتايج اين پژوهش اختلاف معناداري را برحسب جنس بين دختران و پسران در استفاده بيش از حد از اينترنت نشان نداده است، اما اختلاف معناداري را بر حسب مقطع تحصيلي كاربر و ميزان اعتياد اينترنتي اثبات كرده است. بنا به يافته ديگري، بين اندازه موسسه آموزشي و ميزان اعتياد اينترنتي دانش آموزان تفاوت معناداري وجود داشته است.(خسروجردي و ميرزايي، 1388: 215)
- ارتباطات اينترنتي در زندگي: بررسي نقش ادراك حمايت اجتماعي و احساس تنهايي در استفاده از اينترنت توسط عظيمه سليمي ،بهرام جوكار و روشنك نيک پور در سال 1388 به انجام رسيده است كه در آن نگارندگان اذعان مي دارند امروزه استفاده از اينترنت، در حوزه هاي وسيعي، در حال افزايش است. محيط هاي بر خط نفوذ فزاينده اي بر گستره زندگي انسان دارد. به همين لحاظ، مساله پيامدهاي استفاده از اين ابزار ارتباطي توجه پژوهشگران حوزه روانشناسي و جامعه شناسي را به خود معطوف كرده است. هدف از پژوهش آنان، بررسي ارتباط بين احساس تنهايي و استفاده از اينترنت با پيشايندي ادراک حمايت اجتماعي بوده است. شرکت کنندگان در پژوهش جمعاً 436 دانشجو شامل 225 دانشجوي دختر و 211 دانشجوي پسر از دانشگاه هاي شهر شيراز بودند. براي اندازه گيري متغيرهاي پژوهش، از فرم کوتاه شده مقياس احساس تنهايي اجتماعي - عاطفي براي بزرگسالان (ديتوماسو و همکاران، 2004)، ادراک حمايت اجتماعي (زيمت و همکاران، 1988) و پرسشنامه سرگرميهاي اينترنتي استفاده شده است. روايي و پايايي اين ابزارها به ترتيب با استفاده از تحليل عوامل و ضريب آلفاي کرونباخ احراز گرديده است. مدل فرضي آنان، با استفاده از رگرسيون متوالي همزمان و بر اساس مراحل پيشنهادي بارون و کني تحليل گرديده و يافته ها حاکي از آن بوده که ادراک حمايت اجتماعي به طور مستقيم پيش بيني کننده منفي ضعيفي براي استفاده از اينترنت است. همچنين احساس تنهايي خانوادگي و اجتماعي، نقش واسطه اي بين ادراک حمايت اجتماعي و ميزان استفاده از اينترنت دارند. نکته جالب توجه اينکه احساس تنهايي خانوادگي ميزان استفاده از اينترنت را به گونه مثبت و احساس تنهايي اجتماعي ميزان استفاده از اينترنت را به گونه منفي پيش بيني مي كرد. نتايج پژوهش، مويد نقش واسطه گري احساس تنهايي خانوادگي و اجتماعي در پيوند حمايت اجتماعي و ميزان استفاده از اينترنت بوده است. در مجموع يافته ها اهميت نقش حمايت اجتماعي و احساس تنهايي را در ميزان استفاده از اينترنت نشان داده است.(سليمي و همكاران، 1388: 81)
- سعيد معيدفر، كريم پور و گنجي در سال 86، اعتياد اينترنتي، علل و پيامدهاي آن را در بين جوانان شهر تهران، مطالعه و بررسي كرده اند و ضمن اشاره به استفاده از اينترنت به عنوان يكي از جلوه هاي آشكار دنياي مدرن و ابزاري مهم براي آموزش نسل نو ، از«اعتياد اينترنتي» به عنوان مسئله خاص عصر اطلاعات سخن گفته اند. استفاده از نظريات روان شناسي و نيز آراي متخصصان حيطه آسيب شناسي و اشاره به علايم بيماري اعتياد اينترنتي، بخشي از كار آنها بوده است . آنها همچنين از نظرسنجي هاي آمريكا و نيز معيارهاي انجمن روانپزشكي آمريكا براي اطلاق يا عدم اطلاق عنوان معتاد اينترنتي به كاربران ، بهره گرفته اند . سپس به گونه شناسي با توجه و شاخصه هاي هريك مي پردازند يعني پنج گونه شايع آن كه عبارتند از : اعتياد به سايبرسكس ، اعتياد از نوع روابط سايبر ، از نوع خريد و تجارت و مزايده ، اعتياد به جستجو و ذخيره بيش از اندازه اطلاعات ، و اعتياد به كامپيوتر. آن گاه توجه داده اند به اين نكته كه اعتياد اينترنتي ، پديده اي بين رشته اي است و علوم مختلف پزشكي ، رايانه اي، جامعه شناسي ، حقوق ، اخلاق و روان شناسي ، به آن مي پردازند و اين عرصه ، عرصه اي پرسوال و پر ابهام است. در پايان هم با توجه به نظريات غالباً بدون توافق روان شناسي – كه البته در علوم انساني و خصوصا روان شناسي و علوم اجتماعي كه عينيت ها كمتر است ، اين، امري طبيعي است – الگويي را در رابطه با پيامدهاي استفاده اعتيادي از اينترنت ، ارائه مي دهند:
- پيامدهاي عاطفي اعتياد به اينترنت
- پيامدهاي شناختي اعتياد به اينترنت
- پيامدهاي رفتاري اعتياد به اينترنت (شامل: احساس خودارزشي، فقدان حمايت اجتماعي، انزواي اجتماعي، ناكامي تحصيلي و شغلي، عدم مسئوليت پذيري اجتماعي). (معيدفر و همكاران، 1386: 55)
- حميد عبدالهيان از دانشكده علوم اجتماعي دانشگاه تهران روي نوع شناسي و باز تعريف آسيب هاي اينترنتي و تغييرات هويتي در ايران به سال 84 كار كرده است. پژوهش وي با ارايه ديدي اکتشافي - پژوهشي آسيب هاي اينترنتي را با استفاده از تجربه هاي کاربران محيط مجازي و همچنين با رجوع به معيارهاي اجتماعي ايران مفهوم سازي كرده تا در نتيجه به تعريف جديدي از آسيب هاي اجتماعي - اينترنتي برسد. سپس محقق سعي مي کند تا بر اساس اين تعريف انواع آسيب هاي اجتماعي نوين را بر اساس ارتباط و عدم ارتباط تجربي و مفهومي با سايت هاي اينترنتي دسته بندي و شناسايي نمايد. وي به اين نتايج مي رسد كه تغييرات هويتي نسل هاي جديد ايران، به مثابه متغير وابسته به تعدد مراجعه به دنياي مجازي مورد مطالعه نظري قرار مي گيرند تا يک مجموعه نظري قابل استفاده براي مطالعه آسيب هاي اينترنتي فراهم آيد. (عبدالهيان، 1384: 135)
- سوده رحمانی رساله دكتري خود را با استاد راهنمايي مسعود غلامعلي لواساني و مشاوري الهه حجازي، از دانشگاه تهران با عنوان رابطه وابستگی به اینترنت باهیجان خواهی و پنج عامل بزرگ شخصیت در دانشجویان دانشگاه تهران به انجام رسانده است. پژوهش وي با هدف پیش بینی وابستگی به اینترنت براساس هیجان خواهی، پنج عامل بزرگ شخصیت و جنسیت، همچنین مقایسه وابستگان شدید و غیر وابستگان به اینترنت براساس هیجان خواهی و پنج عامل بزرگ شخصیت دانشجویان انجام شده است. بدین منظور 179 نفر از دانشجویان (دختر= 109، پسر=70) در مقطع کارشناسی به روش نمونه گیری طبقه ای تصادفی از دانشکده های مختلف دانشگاه تهران (98 دانشجو در رشته های گروه انسانی، 41 دانشجو در رشته های گروه فنی، 17 دانشجو در رشته های گروه علوم و 23 دانشجو در رشته های گروه هنر) مورد بررسی قرار گرفته اند. ابزار پژوهش شامل پرسشنامه ی وابستگی به اینترنت یانگ (1998)، مقیاس هیجان خواهی نسخه پنجم زاکرمن (1978) و پرسشنامه ی پنج عاملی شخصیت مک کری و کاستا (1992) بوده است. یافته ها نشان داده که بین وابستگی به اینترنت با نمره ی کل هیجان خواهی و زیر مقیاس های بازداری زدایی و حساسیت به کسالت رابطه ی مثبت معنی دار (P
2-4- چارچوب نظري و مدل مفهومي
2-4-1- نظريه كنش متقابل نمادين
بى الگويى ساخت اينترنت، به ويژه اتاق هاى گپ زنى، يك بستر بى هنجارى به وجود مى آورد كه در آن افراد كمتر ملزمند رفتار انحرافى را به نمايش بگذارند و روابط ميان فردى ظريف و سطحى مى باشد، تحقيقات اخير نشان مى دهند كه وسايل ارتباطى الكترونيكى همانند «اتاق هاى چت» طبق استانداردهاى اجتماعى سازمان يافته اند و روابط نوع دوستانه در آن ها معمول است. (البلامي و هانوكز، 1383: 89) در حقيقت، ويژگى هاى اجتماعى اتاق هاى گپ زنى مى تواند پيشينه ها و مقدمات اصلى توليد به اصطلاح ـ رفتار اعتياد آور باشد.
با توجه به وضعيت نوظهور دانش تجربى و نظرى نسبت به ارتباطات اينترنتى در جامعه شناسى، بيان چهارچوب هايى كه مى تواند براى پديد آوردن تصورات جامعه شناختى در تحقيقات اينترنتى استفاده شود بسيار مفيد خواهد بود. به اصول نظريه كنش متقابل نمادين اشاره كرده و از آن ها به عنوان مفاهيم حساس در تحليل داده ها بهره خواهيم جست.
از ديدگاه جامعه شناختى، «هويت» از تأثير متقابل ميان اتخاذ نقش ديگران در يك موقعيت معين (جايى كه فرايند اتخاذ نقش ديگرى تحت تأثير نمادهاى موجود در موقعيت هاى اجتماعى است) و كنش هاى متقابل اجتماعى پديد مى آيد. اين بافت موقعيتى به طور نمادين توسط افراد تعريف شده است.جايى كه نمادهاى اطلاعاتى متداول غايبند، اينترنت فضاى موقعيتى كاملا متفاوتى براى نمايش خود ارائه مى كند كه به نوبه خود ممكن است در شكل گيرى هويت تأثير بگذارد.
در جامعه شناسى، هويت زير مجموعه اى از «خود» تلقّى مى شود، يعنى خود از چندين هويت تشكيل شده كه ظهور يك هويت معين مشروط به مقتضيات يك موقعيت اجتماعى است. به نظر استرايكر هويت ها طبق يك سلسله مراتب كنار هم قرار مى گيرند و پويايى هاى يك موقعيت اجتماعى است كه هويت خاص يا هويت هاى ديگر را فرا مى خواند. هنگامى كه مردم نقش هاى خويش را هماهنگ مى كنند، سلسله مراتب اصلى، هويت هايى را تعيين مى كند، كه نقش هاى ديگران را تفسير كرده و پاسخ مى دهند... زمانى كه يك وضعيت كنش متقابل از چارچوب ساختارى جدا مى افتد يا اين چارچوب هاى ساختارى نامشخص اند، افراد در انتخاب هويتشان اختيارات بيشترى خواهند داشت. نكته مهمى كه مى خواهيم با مفهوم سلسله مراتب هويت به آن تأكيد كنيم اين است: زمانى كه به طور همزمان عوامل افزايش دهنده جاذبه اينترنت و اين ايده را كه اينترنت وضعيتى است داراى چارچوب ساختارى، مورد توجه قرار دهيد همچنان كه استرايكر توصيف كرده اينترنت مى تواند به عنوان زمينه اى كارآمد تلقّى شود كه در آن هويت مى تواند بسيار سريع توسط افراد كنترل شود. اين شرايط به ويژه براى نمايش دادن «خود ايده آل» مناسب است. در چنين محيط اجتماعى به منظور نمايش خود براى ديگران در مقايسه با وضعيت هاى چهره به چهره تعداد كمى علايم نمادين لازم است. (البلامي و هانوكز، 1383: 91)
اين ويژگى يكى از ويژگى هاى مهم جامعه شناختى ارتباطات الكترونيكى است. افراد ممكن است به طور مؤثرى نه فقط يك يا دو، بلكه هر مقدار كه در ضميرشان وجود دارد از خود هويت نشان دهند. به عبارت ديگر، «خود» مى تواند در اين محيط بيشتر از وضعيت هاى چهره به چهره، نظام مند و كامل تر عرضه شود. علاوه بر اين، هويت بيشتر در كنترل افراد است و بر خلاف زمينه اجتماعى، به فرد احساس بالاترى از كنترل خود يا رضايت خاطر اعطا مى كند. به هر حال، فرايندهايى كه در لابه لاى اين عوامل نهفته اند اجتماعى اند، زيرا هويت هايى كه افراد در محيط ارتباطات الكترونيكى از خود بروز مى دهند همچنان با انتظارات ديگران پيوند خورده است. والتر (1996 به نقل از البلامي، 1383) در بيانيه خود راجع به بازخورد ارتباطات بر روى اينترنت بر اين ايده تأكيد ميورزد: «مؤلفه ديگر مدل، بازخورد، نشان مى دهد هنگامى كه كاربران به نمايش هاى نسبى و گزينشى هر كدام پاسخ متقابل مى دهند، اين نوع خودنمايى برتر و احساس ايده آل هر كدام از طرفين را در يك سطح بالاترى درشت مى كند.»
ويژگى هاى ارتباطات اينترنتى كه جاذبه اجتماعى آن را گسترش مى دهند عبارتند از:
-افراد دسترسى آسان و قابل انعطافى دارند، يعنى مى توانند تا 24 ساعت در روز ارتباط برقرار كنند.
-اينترنت ميزان پتانسيل شبكه هاى اجتماعى را افزايش مى دهد.
-افراد براى نمايش «خود» تقريباً احاطه كامل دارند و مى توانند جنبه هايى از خود را خلق و حفظ كنند كه ممكن است در موقعيت هاى چهره به چهره ارائه آن مشكل باشد. ارتباطات الكترونيكى ويژگى هاى مهم افراد همچون جنسيت، نژاد، سن، معلوليت و مانند آن را بهبود مى بخشند. اين ويژگى ها ممكن است بر شكل گيرى روابط اجتماعى در برخوردهاى چهره به چهره اثر نامطلوب بگذارد، همان چيزى كه كينگ (1998) آن را به عنوان جنبه حساس ارتباطات اينترنتى بيان مى كند. در اين شيوه، فرد مى تواند در عرضه خود، بسيار گزينشى عمل كند. اين امر حس عضويت گروهى را ارتقا مى بخشد، چيزى كه تنها بر تلقّى هاى طرف مقابل بستگى دارد.
-هويت مخفى افراد بر آنان امكان مى دهد مكاتباتى را ردّ و بدل كنند كه در وضعيت هاى چهره به چهره متداول بر انتقال آن ها چندان مايل نيستند.
-اينترنت به افراد اجازه مى دهد از مرزهاى جغرافيايى عبور كنند. همچنين توان مردم را براى مشاركت در ايده هايى كه برايشان مهم است گسترش مى دهد. (البلامي و هانوكز، 1383: 90)
موارد مزبور و نيز عوامل ديگر ممكن است ارتباطات اينترنتى را براى برخى از افراد، كه در ادبيات جامعه شناسي معاصر به عنوان معتادان اينترنتى ناميده مى شوند، بسيار جذاب كند. در جايى كه نمادهاى ارتباطى رايج حضور ندارند، اينترنت وضعيت كاملاً متفاوتى را براى ارتباطات الكترونيكى ميان فردى فراهم مى آورد و به افراد امكان مى دهد در روابط متقابلى درگير شوند كه در مقايسه با محيط هاى چهره به چهره سنتى، آزادانه تر است.
2-4-2-تأثير واسطى جنسيت
مردان و زنان داراى وضعيت هاى فرهنگى متفاوتى مى باشند كه ممكن است شيوه اى كه وضعيت ارتباطات الكترونيكى را تعريف مى كنند تحت تأثير قرار دهد. ويژگى هاى جنسيتى ابزار اوليه اى هستند كه ما از طريق آن ها خود و ديگران را تفكيك و تعريف مى كنيم. ويژگى هاى جنسيتى اطلاعات اساسى در مورد اينكه چگونه كنش هاى متقابل با ديگران را كنترل كنيم و واقعيت اجتماعى را سامان دهيم در اختيار ما مى گذارند.
جنسيت به عنوان يك ساخت اجتماعى هيچ گاه به طور نظام مند در تحقيقات مربوط به اعتياد اينترنتى بررسى نشده است. هدف ما ارزيابى زمينه اى است كه در آن، جنسيت ميان به اصطلاح اعتياد اينترنتى و عوامل ارتباطات اينترنتى پيوند برقرار مى سازد.
با اين همه، ويژگى هاى ساختارى اينترنت ممكن است به عنوان وسايل اغفال كننده قدرتمندى عمل كنند. از ديدگاه جامعه شناختى افرادى كه از اينترنت زياد استفاده مى كنند ممكن است به عوامل ارتباطى همچون برقرارى روابط دوستانه در اتاق هاى گپ زنى اهميت فراوان قايل باشند، بر خلاف افرادى كه كمتر از اين اتاق ها استفاده مى كنند. آن ها ممكن است بيشتر مايل باشند اينترنت را مكاني تعريف كنند كه بر احساسات و عواطف تأكيد مى شود، يعنى روابط شخصى مهم است، افراد در آنجا شنوندگان خوبى اند و از اين قبيل.
آزادى كه اينترنت براى خودنمايى فراهم مى كند گوياى آن است كه افراد مذكور احتمالا داراى اعتماد به نفس و عزت نفس معمولى هستند.
دکتر دیوید گرینفیلد ، مدیر مرکز ترک اعتیاد اینترنتی و فناوری در هانفورد غربی معتقد است كه با وجود پیشرفت روز افزون اینترنت و فواید این تکنولوژی برتر قرن، اعتیاد به اینترنت و فناوری اطلاعات بیش از اعتیاد سنتی گردن گیر توده مردم شده است. شکى نیست که اینترنت پیشتاز انقلاب صنعتى جدید است. یک تکنولوژى جدید، همانند یک رابطه جدید است. یعنى در ابتدا جذاب و سرگرم کننده است؛ اما نهایتاً نیازمند صرف انرژى و زمان فراوان براى حفظ صحیح آن هستیم. من نسبت به وعده تکنولوژى مبنى بر بهبود کیفیت زندگى تردید دارم و هنوز هم از اینکه کامپیوتر و اینترنت این قدر مصرف کننده زمان توده مردم هستند، در تعجبم. من این حقایق را از مصاحبه، مطالعه و درمان هزاران فردى که به کلینیکم مراجعه کرده اند، دریافته ام.
2-4-3-تلفيق نظريه هاي جامعه شناسي و روان شناسي درخصوص تبيين اعتياد به اينترنت
دیویس(2001) معتقد است که دو شاخص و نشانه برای اعتیاد به اینترنت این است که 1-عادت به حدی بالا میگیرد که زندگی روزانه و روابط اجتماعی فرد را تحت تأثیر قرار میدهد.2-فرد ارادهای برای متوقف کردن آن ندارد. فریس(2000) نیز معتقد است که توسعه زمینههای مطالعه در خصوص اعتیاد این نکته را تأیید میکند که اعتیاد به اینترنت یک اختلال روانی-فیزیولوژیک است و تحمل، کنارهگیری، آشفتگیهای هیجانی و قطع روابط اجتماعی را به دنبال دارد.
واضح است که اینترنت می تواند مورد حسن استفاده یا سوءاستفاده به صورت اعتیادآور قرار بگیرد. عوامل روانشناختى فراوانى بر قدرت و جذابیت اینترنت دلالت دارند؛ همان ویژگى هایی که تشکیلدهنده قدرت اینترنت هستند، همگى داراى قابلیت اعتیادآور برای توده مردم هم هستند زیرا قشر نخبه و آکادمیک (طبقه متوسط جامعه) بر اساس نیاز علمی، اقتصادی، بین المللی؛ سیاسی و. . . وارد فضای اینترنت (سایبر) می شوند و نسبت به توده مردم ازآگاهی و نظم بیشتری برخوردار هستند؛ درحالیکه مردم عوام اکثراً برای تفریح وسرگرمی ازاینترنت استفاده می کنند.
روابط مجازي، پويا هستند، مي‌توانند بسيار حمايتي باشند، و در مقايسه با منافع بالقوه، حداقل خطر را به دنبال داشته باشند. مردم به كمك اينترنت، روابط جديدي را براساس فعاليت نو، برانگيزنده و تقويت‌كننده تشكيل مي‌دهند. پس، عاقلانه است كه انتظار داشته باشيم درصد بالايي از مردم در ظرف فاصله زماني محدود جذب آن شوند.
در پاسخ به اين سوال كه اينترنت واقعاً چه چيزي دارد كه افرادي كه از آن استفاده مي‌كنند، به‌طور بالقوه دچار رفتارهاي مخرب مي‌شوند و اينكه چرا برخي مردم خودشان را در معرض خطر از دست‌دادن شغل، ازهم‌گسيختگي روابط، و يا زيانهاي مالي قرار مي‌دهند، ديدگاههاي مختلفي از زواياي گوناگون ايراد شده است. از طرفي، اعتياد به اينترنت يك پديده بينرشتهاي است، و علوم مختلف پزشكي، رايانهاي، جامعهشناسي، حقوق، اخلاق و رواشناسي هر يك از زواياي مختلف اين پديده را مورد بررسي قرار داده‌اند. در هر يك از اين علوم مختلف، نظريههايي براي اين اختلال مطرح شده است. همچنين در بسياري از موارد، نظريه‌هاي مطرح شده، از چارچوب يك علم خارج مي‌شود و تركيبي از مفاهيم چندين علم را دربرميگيرد.
با وجود پژوهشهاي فراوان و تلاشهاي هماهنگ براي شناسايي مهمترين عوامل گرايش فرد به اعتياد به اينترنت، همچنان موارد مبهم و پرسشهاي بسياري فراروي محققان و متخصصان اين حوزه قرار دارد. وجود ديدگاهها، نظرات، تبيينها و اختلاف‌نظر در مورد نحوه پديدآمدن، طبقه‌بندي، تشخيص، تداوم و استمرار اعتياد به اينترنت، به پيچيدگي و معماگونه بودن اين آسيب اشاره دارد. به همين دليل است كه هنوز هيچ فرد، نظريه و ديدگاهي كه قادر به تبيين تمامي «رفتارهاي اعتيادگونه» باشد، مطرح نشده است.
گروهول در توضيح اين مسئله كه چرا مردم به گونه‌اي اعتيادآور از اينترنت استفاده مي‌كنند، الگوي استفاده مرضي از اينترنت را پيشنهاد كرده و در اين رابطه، دو ديدگاه ارائه مي‌دهد:
1. علت گرايش افراد به استفاده اعتيادآور از اينترنت، تمايل آنها به دوري‌گزيدن از مشكلاتي است كه در زندگي شخصي با آنها مواجهند. به عبارتي، افراد براي اينكه از مشكلات زندگي فرار كنند، به اينترنت روي مي‌آورند.
2. ديدگاه دومي كه گروهول درخصوص دليل رويكرد افراد به استفاده اعتيادي از اينترنت بيان مي‌كند، ديدگاه قابل‌قبول‌تري است. وي در اين ديدگاه، به مراحلي اشاره مي‌كند كه فرد هنگام كار با اينترنت و كشف منابع آن، از آنها گذر مي‌كند. مراحل مورد نظر گروهول به قرار زير است:
1. افسون‌گري يا وسواس؛ اين مرحله زماني است كه محيط براي فرد تازه است و وي تازه وارد اين محيط شده است. يا اينكه فرد يك كاربر قديمي است كه فعاليت جديدي را در اينترنت پيدا مي‌كند. مرحله اول، به شدت اعتيادآ‌وري است. در واقع، اين حالت اعتيادي تا جايي ادامه دارد كه فرد وارد مرحله دوم يعني توهم‌زدايي يا سرخوردگي شود.
2. توهم‌زدايي يا سرخوردگي؛ در اين مرحله، فرد نسبت به فعاليتي كه اغلب انجام مي‌دهد، سرخورده و بي‌تمايل مي‌شود. موقعي كه فرد از اين مرحله بگذرد، مي‌تواند مطمئنا وارد مرحله سوم يعني تعادل شود.
3. تعادل؛ نماد و مشخصه بارز مرحله سوم، استفاده طبيعي از اينترنت است. هر فردي در زمانهاي متفاوتي وارد مرحله سوم مي‌شود. در جمع‌بندي اين سه مرحله بايد گفت كه حتي گاه اتفاق مي‌افتد كه تمامي اين مراحل به‌صورت چرخشي در فرد تكرار شوند. در واقع، سير اين مراحل به‌صورت خطي نيست. به‌ويژه، زماني كه فرد فعاليت جديد جالب ديگري را در اينترنت پيدا مي‌كند، اين مراحل دوباره در وي از نو شروع مي‌شوند. معتادان اغلب يك «زندگي دوم»و يا مفري را براي «فراموش‌كردن مشكلاتشان در هنگام آنلاين بودن ايجاد مي‌كنند، درست مانند احساس كرختي و مستي كه افراد معتاد به الكل در هنگام نوشيدن الكل گزارش مي‌دهند»
سيگل و سنا در بررسي نظريه‌هاي مربوط به اعتياد اينترنتي، به نظريه‌هاي كلان انحراف و كج‌رفتاري اجتماعي استناد كرده و اين نظريه‌ها را به چهار دسته كلي تقسيم كرده‌اند كه هر كدام از اين دسته‌هاي كلي خود نظريه‌هاي مختلفي را در بر مي‌گيرد. اين چهار دسته كلي عبارتند از:
1) نظريه‌هاي فردي
2) نظريه‌هاي ساختار اجتماعي
3) نظريه‌هاي فرايند اجتماعي
4) نظريه‌هاي واكنش اجتماعي
در نظريه‌هاي فردي، ريشه اختلال در خود فرد جستوجو مي‌شود، يعني ساخت زيست‌شناختي و ويژگيهاي روانشناختي شخص است كه سازنده رفتار اوست. براساس اين ديدگاه، شخصيت شامل تمامي جنبه‌هاي رفتاري، هيجاني، شناختي، اخلاقي، و حتي جنبه جسماني، عصبي، هورموني و بيوشيميايي مي‌شود كه به‌وجودآورنده رفتار بهنجار يا نابهنجار است.
براساس نظريه‌هاي ساختار اجتماعي، رفتار بزهكارانه، ناشي از سازگاري فرد با شرايط حاكم در محيطهاي طبقه پايين است. سيگل و سنا نظريه‌هاي ساختار اجتماعي را به سه دسته تقسيم كرده‌اند:
1. نظريه درهم‌ريختگي اجتماعي
2. نظريه‌هاي فشار
3. نظريه خرده‌فرهنگ (فرهنگ منحرف)
نظريه‌هاي فرايند اجتماعي، نابهنجاري را ناشي از تعاملات انسانها در زندگي اجتماعي روزمره مي‌دانند. نظريه‌هاي فرايند اجتماعي به نظريه‌هاي زير تقسيم پذيرند:
الف) نظريه تداعي افتراقي
ب) نظريه كنترل اجتماعي
ج) نظريه كنترل اجتماعي هيرشي(Duran, 2003: 2 به نقل از معيدفر و همكاران، 1386: 55-80)
نظريه‌هاي واكنش اجتماعي، بر روي نقشي كه نهادهاي اقتصادي و اجتماعي در ايجاد رفتارهاي نابهنجار دارند، متمركز مي‌شوند. يعني روشي كه در آن، جامعه از خود نسبت به فرد واكنش نشان مي‌دهد و روشي كه افراد نسبت به جامعه واكنش نشان مي‌دهند. دو نظريه مهم در بين نظريه‌هاي واكنش اجتماعي، نظريه، «برچسب» و نظريه «تضاد» است (اميدوار و صارمي،1381: 39-38). درخصوص دلايل گرايش افراد به اينترنت و استفاده اعتيادي از آن، نظريه‌هاي ديگري هم ارائه شده است، كه عبارتند از:
2-4-41-نظريه پويايي رواني و شخصيت
اين نظريه، ريشه‌هاي اعتياد فرد به اينترنت را به سال‌هاي آغازين زندگي وي ارتباط مي‌دهد. به عبارتي، عمده‌ترين دلايل گرايش اعتيادآور فرد به اينترنت، شوكهاي روحي يا كمبودهاي عاطفي دوران كودكي، ارتباط با ساير ويژگيهاي خاص شخصيتي و يا ساير اختلالات، و خلق‌وخوها يا گرايش‌هاي روانشناختي ارثي است. طبق اين ديدگاه، بسته به حوادثي كه در دوران كودكي براي فرد اتفاق افتاده است و يا ويژگيهاي شخصيتي‌اي كه در طي بلوغ در اين فرد شكل گرفته است، او براي تقويت يك رفتار اعتيادآميز و يا هر رفتار ديگري مستعد مي‌شود. در اين حالت، آنچه كه اهميت دارد، موضوع يا فعاليت نيست، بلكه فرد و شرايطي است كه وي متأثر از آن، معتاد مي‌شود.
2-4-5-نظريه كنترل اجتماعي
براساس نظريه كنترل اجتماعي هيرشي، عاملي كه باعث جلوگيري از رفتارهاي انحرافي نوجوانان و جوانان مي‌شود، «پيوند اجتماعي» است. به اعتقاد هيرشي، پيوندهاي اجتماعي داراي چهار عنصر اصلي دلبستگي، تعهد، مشغوليت و اعتقاد است. ضعف هر يك از اين چهار عنصر در فرد مي‌تواند موجب بروز رفتارهاي انحرافي او شود.
الف) دلبستگي: كساني كه به ديگران دلبستگي و علاقه اي ندارند، نگران اين نيستند كه روابط اجتماعي خود را به خطر اندازند و به همين علت بيشتر احتمال دارد كه مرتكب رفتار انحرافي شوند.
ب) تعهد: هر چقدر ميزان تعهد فرد نسبت به خانواده، شغل، دوستان و غيره كمتر باشد، احتمال ارتكاب رفتار انحرافي بيشتر خواهد بود.
ج) درگيري (مشغوليت): كساني كه مشاركت مداوم در فعاليتهاي زندگي، كار، خانوادگي و غيره ندارند و بيكارند، فرصت بيشتري براي انحراف دارند.
د) باور و اعتقاد: اگر فردي اعتقاد قوي به ارزشها و اصول اخلاقي يك گروه نداشته باشد يا به اين ارزشها وفادار نباشد، احتمال گرايش وي به رفتار انحرافي بيشتر خواهد بود (اميدوار و صارمي،1381: 56).
2-4-6-تبيين رفتاري
اين تبيين‌بر پايه مطالعات بي. اف. اسكينر راجع به شرطي‌شدن عامل يا کنشگر است. براساس اين ديدگاه، فرد براي دريافت پاداش وارد اينترنت مي‌شود. پاداشهايي كه وي از اين رفتار مي‌گيرد، فرار از واقعيت، رسيدن به عشق و سرگرميهاي زياد است و چنانچه فرد در زمانهاي آتي نيز به اين پاداشها نياز داشته باشد، احتمالاً به اينترنت روي خواهد آورد. در نتيجه، اين روند تقويت شده و چرخه همچنان ادامه پيدا مي‌كند. (Duran, 2003: 2)
2-4-7-تبيين بيوپزشكي
بر پايه تبيين‌بيوپزشكي، عوامل ارثي و مادرزادي و يا اختلالات شيميايي در مغز و فرارسانها، دلايل اصلي روي‌آوردن فرد به اعتيادند. از نظر اين ديدگاه، وجود برخي كروموزومها، هورمونها، و مواد زائد و يا فقدان مواد شيميايي لازم و مشخص و فرارسانهايي كه فعاليت مغز و ساير دستگاههاي عصبي را تنظيم مي‌كنند، در بروز اعتياد در فرد موثرند. آزادسازي حجم زياد دوپاماين در مراكز لذت، باعث سركوبي كاركردهاي حياتي مغز و نهايتاً كنترل آن مي‌شود. از اين نظر، روشهاي چندي وجود دارد كه طي آن، استفاده از اينترنت احتمالاً باعث تحريك اين فرايند عصبي ـ بيولوژيكي مي‌شود. روشهاي مورد نظر عبارتند از:
1. تجربه بالقوه شديد قدرت، هيجان، خوشحالي، تحريك، تحقق اهداف و رضايت، كه در نتيجه آن فرد قادر خواهد بود در يك لحظه، پيرامون هر چيزي، به منبع گسترده اطلاعات وصل شود.
2. احساس مخاطره‌جويي، مانند شرط‌بندي، با ناشناخته ماندن چيزي كه شايد اتصال بعدي به اينترنت بتواند آن را مشخص كند همراه است. حال اين امر ناشناخته، ممكن است كسب اطلاعات جديد و جالب و يا فرصتهاي تعاملي همچون ارتباط صرف با يك دوست، رفتن به اتاقهاي چت، هرزه‌نگاري، سكس‌سايبر، خريد آنلاين و جز اينها‌باشد.
3. اثر خويشتنداري رضايت‌بخشي كه گمنامي كاربر در نت به وي مي‌دهد. اين امر هم باعث تسريع روند صميميت و پيوند اجتماعي مي‌شود كه ظاهراً صداقت آن از ارتباط شفاهي بيشتر است و هم موجب مي‌شود كه فرد دچار رويا و خواب و خيال شود و يا يك هويت كلي جديد براي خود ايجاد كند كه ممكن است بسيار لذت بخش هم باشد.
4. اثر هيپنوتيزم‌آور حركات تصاوير روي صفحه مانيتور رايانه (يا تلويزيون).
5. جذابيت چندرسانه‌اي همانند رنگ، صداي موزيك يا استريو، سرعت و گرافيكهاي فلاش‌دار
2-4-8-نظريه شناختي
همانند ديدگاه روانكاوي، ديدگاه شناختي متوجه فرايندهاي دروني است. البته اين ديدگاه بيش از آنكه بر اميال، نيازها، و انگيز‌شها تأكيد كند، بر اينكه افراد چگونه اطلاعات را كسب كرده و تفسير مي‌كنند و آنها را در حل مشكلات به‌كار ميگيرند، تأكيد دارد. اصولاً ديدگاه شناختي بيشتر به افكار كنوني و شيوه‌هاي حل مسأله توجه دارد تا تاريخچه شخصي.
در اين ديدگاه، اعتياد به اينترنت، برآمده از شناختهاي معيوب و يا پردازش معيوب شناختي است و درمان آن مبتني بر تصحيح فرايند شناختهاي معيوب است (اميدوار و صارمي، 1381: 52).
2-4-9-نظريه شناختي ـ رفتاري
گسترش اعتياد به اينترنت، با شرايط روانشناختي قبلي به وجود ميآيد. در اكثر مواقع، اين آسيب‌شناسي شامل افسردگي، اضطراب اجتماعي و انواع روان‌پريشيها‌ست. وقتي فرد در معرض استفاده از اينترنت قرار مي‌گيرد، فرايند كاربرد مشكل‌زاي اينترنت شروع مي‌شود. اين آسيب‌شناسي زمينه‌اي، نوعي آمادگي و تمايل است و موجب شروع استرس مي‌شود. البته چندين عامل ديگر نيز در ايجاد و يا حفظ اختلال دخالت دارند:
اولاً، بعضي از تقويت‌كننده‌هاي رفتاري وجود دارند كه به عنوان عامل شرطي عمل مي‌كنند. اتاق، صندلي، دست‌زدن به صفحه كليد، موس، صداي روشن‌شدن رايانه، بوق يا صداي زنگ آن در گروه اين عوامل هستند.
ثانياً، بدكاري شناختي نيز در اينجا عمل مي‌كند. زيرا شناخت غيرسازشي در زمينه خود و دنيا، شاخصهاي اوليه اين اختلال هستند. باورهايي همچون اين موضوع كه فرد فقط در اينترنت قدرت كنترل دارد، فقط در آنجا براي خود كسي است و فقط در آنجا قابل احترام است و مانند آن، افکار شناختي مشكل‌زا در زمينه «خود» هستند.
باورهايي مانند هيچ‌كس در بيرون از اينترنت از من خوشش نمي‌آيد، يا اينترنت تنها جايي است كه واقعاً مي‌شود مردم را شناخت، و هر كسي به نوعي به اينترنت آلوده است و مانند آن افكار شناختي مشكل‌زا در زمينه «دنيا» هستند.
ثالثاً، بيان كيفي كاربري اينترنت بستگي به شبكه حمايتي اجتماعي فرد دارد. اگر تمام عوامل در فرد وجود داشته باشد و حمايت اجتماعي نشود، احتمال دارد به اعتياد اينترنتي عمومي روي بياورد كه با رفتارهاي جلب توجه اجتماعي، غيرشخصي و غفلت كاري مشخص مي‌شود. اما اگر جنبه‌هاي اجتماعي داشته باشد، اعتياد به اينترنت ويژه در او ايجاد خواهد شد كه فقط در بخش ويژه‌اي از تكنولوژي مانند بازي يا هرزه‌نگاري جنسي است.
از ديدگاه رفتاري ـ شناختي، نشانه‌هاي اختلال شامل افكار وسواسي درباره اينترنت، كنترل تكانه ضعيف، ناتواني در متوقف‌كردن استفاده از اينترنت و مهم‌تر از همه، اين باور كه اينترنت تنها دوست فرد است. علاوه بر اين، در موقعي كه تماس برقرار نيست، به فكر اينترنت بودن، بار آينده تماس‌گرفتن را پيش‌بيني‌كردن و صرف مخارج زياد درباره اينترنت و كارهاي مربوط به آن نيز، نشانه‌هاي ديگر اين اختلال هستند. مشكل عمده ديگر، جدا‌كردن فرد از دوستان خود به نفع دوستان اينترنتي است و در نهايت نوعي احساس گناه درباره استفاده از اينترنت و دروغ‌گفتن به دوستان درباره وقت صرف‌شده و سري نگه‌داشتن آن،نشانه‌هاي ديگر اين اختلال هستند. اين افراد درحالي كه مي‌دانند كارشان از نظر اجتماعي مورد پسند نيست، نمي‌توانند آن را متوقف كنند. چراكه خود به خود، به خودارزشي كمتر و در نتيجه نشانه‌هاي بيشتر مي‌انجامد (اميدوار و صارمي، 1381: 52).
2-5- جمع بندي
به‌طور خلاصه، در جمع بندي مرور بر ادبيات نظري و تجربي پيرامون اعتياد اينترنتي، نشانگر آن است كه اعتياد اينترنتي پديده‌اي است كه از سه ويژگي برخوردار است:
1. اعتياد اينترنتي، نوعي اختلال و بي نظمي وسواسي است كه برخي ويژگيهاي آن مشابه شرايط‌آسيب‌شناسانه است. در واقع، زماني ميتوان گفت كه فرد دچار اعتياد به اينترنت شده است كه داراي علائم خستگي زودرس، تنهايي، افسردگي و غيره باشند. افرادي همچون اورزاك و يونگ به چنين تعريفي از اعتياد اينترنتي اعتقاد دارند. روشهاي درمان اين نوع اعتياد نيز، رفتار درماني شناختي و تقويت درماني انگيزش است.
2. اعتياد اينترنتي، نوعي اختلال و بي نظمي رواني است. از اين ديدگاه زمينه تحقيقي جديدي تحت عنوان «روان درماني اينترنتي» ظهور كرده است. اين ديدگاه، معتادان اينترنت را به‌عنوان بيمار مي‌بيند. روش درمان اين نوع اعتياد نيز، تشكيل گروههاي خبري و گروههاي بحث است. در اين شكل از درمان، اعضاي اختلالات رواني مرتبط به هم، نقش يك گروه حمايتي را بازي كرده و با ارائه پيشنهادات آنلاين و روشهاي برخورد با آن، از شدت اعتياد اينترنتي مي‌كاهند. افرادي چون استن، هانگ و آلسي به چنين ديدگاهي اعتقاد دارند.
3. اعتياد اينترنتي نوعي مشكل رفتاري است. دليل اين مسئله نيز، وجود يك رابطه قوي بين اعتياد اينترنتي و وابستگي شيميايي است. مطالعات نشان داده‌اند كه افرادي كه مشكلات وابستگي شيميايي دارند، در هفته وقت بيشتري را صرف اينترنت مي‌كنند، تا كاربران «وابسته غيرشيميايي». از معتقدان چنين نگاهي، ميتوان به شرر قابل اشاره كرد. (معيدفر و همكاران، 1386: 60-61)
بنابر توضيحات فوق، ميتوان برخي از راهکارهای پیشگیری از اعتیاد اینترنتی رابه طور خلاصه چنين بيان كرد:
- آموزش و آگاه سازی کاربران از معایب استفاده بیش از حد از اینترنت.
- فراهم کردن اینترنت پرسرعت که زمان استفاده از اینترنت را کاهش می دهد.
- آشنابودن همه اعضای خانواده ازکاربری اینترنت بمنظور نظارت آگاهانه برکارکرد اینترنتی فرزندان.
محدودکردن اینترنت مشکلی راحل نمی کند بلکه باعث محرومیت ازتکنولوژی می شود و پیشرفت جامعه راعقب می اندازد.
- افزایش سرگرمی های سالم مثل گردشگری، طبیعت گردی، شادی های دسته جمعی و
- تربیت متخصص و ایجاد مراکز درمانی اعتیاد به اینترنت
2-6- فرضيه هاي تحقيق
2-6-1- فرضيه سطح كلان
- بين عوامل اجتماعي- فرهنگي و اعتياد به اينترنت رابطه وجود دارد.
2-6-2- فرضيه هاي سطح خرد
2-6-2- 1- بين پايگاه اجتماعي- اقتصادي خانواده و اعتياد اينترنتي رابطه وجود دارد.
2-6-2- 2-بين نوع انگيزه كاربري و اعتياد اينترنتي رابطه وجود دارد.
2-6-2- 3- بين ميزان كنترل و نظارت والدين و اعتياد اينترنتي رابطه وجود دارد.
2-6-2- 4-بين انزواي اجتماعي و اعتياد اينترنتي رابطه وجود دارد.
2-6-2- 5- بين هيجانات روحي و عاطفي و اعتياد اينترنتي رابطه وجود دارد.
2-6-2- 6-بين سن و اعتياد اينترنتي رابطه وجود دارد.
2-6-2- 7- بين جنس و اعتياد اينترنتي رابطه وجود دارد.
- حسين، حميدرضا؛ رحماني، فهيمه (1391) بررسي جامعه شناختي عوامل اجتماعي- فرهنگي مرتبط با اعتياد اينترنتي دانشجويان دانشگاه آزاد اسلامي واحد دماوند، ر. ك درhttp://searches.blogfa.com/post-278.aspx
-البلامي، هانوكز چريل (1383) اعتياد اينترنتي، تحليلي اكتشافي از ماهيت اجتماعي، ترجمه حسن يوسف زاده، مجله معرفت، دي ماه، شماره 85، صص 85- 96
- اميدوار، احمدعلي، و صارمي، علي‌اكبر (1381) اعتياد به اينترنت: توصيف، سبب‌شناسي، پيشگيري، درمان و مقياسهاي سنجش اختلال اعتياد به اينترنت، مركز مشاوره و خدمات روانشناختي پرديس، مشهد: انتشارات تمرين
- آتش پور، حميد؛ جلالي، داريوش؛ اسعديان، سعيده (1384) مقايسه اعتياد به اينترنت بر حسب سبكهاي تفكر در كاربرد آن، مجله دانش و پژوهش در روانشناسي، بهار، شماره 23، صص 55- 72
- تافلر، آلوين (1376) شوک آینده، ترجمه ح.کامرانی، تهران، انتشارات سیمرغ
- حسين، حميدرضا؛ طاهري گودرزي، حجت (1380) قوانين متغير رقابت جهاني در قرن بيست و يكم، مجله تدبير، شماره 112، صص 22- 27
- خسروجردي، محمود؛ ميرزايي، سيدآيت اله (1388) بررسي اعتياد اينترنتي در نوجوانان: مطالعه متغيرهاي جنس، مقطع تحصيلي و اندازه سازمان آموزشي، فصلنامه راهبرد، زمستان، سال 18، شماره 53، صص 215- 225
- رحماني، سوده؛ غلامعلي لواساني، مسعود؛ حجازي، الهه (ــــ) رابطه وابستگی به اینترنت باهیجان خواهی و پنج عامل بزرگ شخصیت در دانشجویان دانشگاه تهران، ر.ك در www.noormags.com
- سلطاني، مهري؛ فولادوند، خديجه؛ فتحي آشتياني، علي (1389) رابطه هويت و هيجان خواهي با اعتياد اينترنتي، مجله علوم رفتاري، پاييز، سال 4، شماره 3، صص 191- 197
- سليمي، عظيمه؛ جوكار، بهرام؛ نيك پور، روشنك (1388) ارتباطات اينترنتي در زندگي: بررسي نقش ادراك حمايت اجتماعي و احساس تنهايي در استفاده از اينترنت، فصلنامه مطالعات روان شناختي، سال5،شماره 3، صص 81- 102
- عبدالهيان، حميد (1384) نوع شناسي و باز تعريف آسيب هاي اينترنتي و تغييرات هويتي در ايران، فصلنامه مطالعات فرهنگي و ارتباطات، بهار و تابستان، سال 1، شماره 2-3، صص 135- 154
- عضدانلو، حميد (1384)، آشنايي با مفاهيم اساسي جامعه شناسي، تهران، نشر ني
- غمامي، عليرضا (1384) خطر سايبر براي كودكان، ماهنامه اصلاح و تربيت، سازمان زندان‌ها و اقدامات تأميني و تربيتي كشور، شماره 37، فروردين ماه
- گرينفيلد، ديويد (1384) اعتياد به اينترنت و پيامدهاي آن، مجله ره آورد نور، پاييز، شماره 12، صص 48- 51
- محسني، منوچهر؛ دوران، بهزاد؛ سهرابي، محمدهادي (1385)، بررسي اثرات استفاده از اينترنت بر انزواي اجتماعي كاربران اينترنت، مجله جامعه شناسي ايران، دوره هفتم (شماره 4) صص 95-72
- محمدي، اكرم؛ نقدي، اسداله؛ علي وردي نيا، اكبر؛ كياني، محسن (1389) بررسي جامعه شناختي رابطه سرمايه اجتماعي و اعتياد اينترنتي در بين جوانان شهر همدان، فصلنامه پژوهش جوانان، فرهنگ و جامعه، پاييز و زمستان، شماره 5، صص 1- 27
-ملك زاده، حميد (1387) انزواي اجتماعي، پنج شنبه، 17 مرداد، به آدرس http://www.anarcky.blogsky.com
- معيدفر، سعيد؛ حبيب پور، كريم؛ گنجي، احمد (1386) اعتياد اينترنتي، علل و پيامدهاي آن در بين جوانان شهر تهران، فصلنامه رسانه، پاييز، سال 16، شماره 3، صص 55- 80
منابع انگليسي و سايت هاي اينترنتي
- Davis, R. (2001) A cognitive behavioral model pathological internet use, commuters in human behavior, 17, Pp 187- 195
- Duran, Maria Garcia (2003), Internet Addiction Disorder, All Psych Journal, 14 December
- Ferris, J.R. (2000), Internet addiction, www.finarticles.com
- Lim, Jin- Souk and et al. (2004), A Learning System for Internet Addiction Prevention, Proceedings of the IEEE International Conference on Advanced Learning Technologies (ICALT’04)
-Samson, Jeri and Keen, Beth (2005), Internet Addiction, Webmaster@notmykid.org
- http://www.bashgah.net/fa/content/show/97668
- http://WWW.Virtual-Addiction.com
- http://marifat.nashriyat.ir/node/1951
- http://www.anarcky.blogsky.com/1387/05/17/post-9
پاورقي هاي فصل دوم
Internet Addiction
http://www.bashgah.net/fa/content/show/97668
Social isolation
Family destruction system
Character degradation
Malfunction relations
NetHeads
Net Compulsions
http://www.anarcky.blogsky.com/1387/05/17/post-9/
David Greenfield
http://www.bashgah.net/fa/content/show/97668
+ نوشته شده در دوشنبه ۱۹ تیر ۱۳۹۱ ساعت 21 توسط غفور شیخی
|
علاقه ام به بحث های گروهی و تخصصی به ویژه حوزه ی جامعه شناسی و پژوهشگری است. از منتقدان گرامی درخواست دارم مرا یاری و راهنمایی فرمایند. متشکرم.