روش تحقیق پنجم= پژوهش تاریخی( قسمت دوم)

 
9- مراحل اساسی يك پژوهش تاريخي عبارتند از :
9-1- تعيين ، محدود كردن و تعريف مسئله : همانند ساير روشهاي تحقيق تاريخي نيز شامل انتخاب موضوع ،بيان مسئله و گزاره هاي تحقيق است. در تحقيق تاريخي بيان مسئله با تفصيل بيشتري صورت مي گيرد . زيرا تصوير ويژگي ها و ابعاد مسئله ي تحقيق مي تواند تشخيص داده ها مورد نياز را تسهيل كند و دشواري گردآوري داده هاي لازم را مجسم سازد.
9-1-1- پاسخ به چهار سوال ذيل مي تواند انتخاب موضوع و بيان مسئله را تسهيل كند:
-                                رويداد مورد بررسي در كجا رخ داده است ؟
-                                چه كساني با اين رويداد سروكار داشته اند؟
-                                در چه زماني اين رويداد واقع شده است ؟
-                                چه فعاليتهايي در رابطه با اين رويداد صورت گرفته است؟
طيف پاسخ به هريك از سوالهاي ياد شده مي تواند گستره ي مسئله مورد بررسي را وسيع تر يا محدود تر كند. شك نيست كه در اين مرحله ضمن بيان ويژگي هاي مسئله گستردگي محيطي كه در آن مسئله بروز نموده است نيز توصيف مي شود . در اين مرحله همچنين بايد به علل احتمالي بروز مساله اشاره شود.
انگيزه پژوهشگر و علاقه او به فعاليتهاي پژوهشي و نيز كنجكاوي در مسائل تاريخي مي تواند در انتخاب موضوع ، بيان مسئله و حتي در تحليل و تفسير داده ها نقش  مهمي ايفا كند. (سرمد ، 1384 ، 124-123)
9-1-2- پنج دسته ازموضوعاتي كه در علوم انساني مي توانند مورد پژوهش تاريخي قرار گيرند:
 مارك بيچ [1] در يك بررسي ، مسائل و موضوعاتي را كه در علوم انساني مي توانند مورد پژوهش تاريخي قرار گيرند به 5 دسته تقسيم كرده است:
الف: عملكردهاي اجتماعي متداول مشهورترين منابع مسائل تاريخي هستند ، مانند برنامه ريزي براي تغييرات بنيادي در يك نهاد (آموزش و پرورش)
ب: تاريخچه افراد خاص (شرح حال) و نهادها و تاريخ نهضتها – انگيزه اينگونه تحقيقات ، غالبا تمايل به كسب اطلاعات در مورد پديده هايي است كه بيشتر مورد آزمايش قرار گرفته اند.
ج :تفسير ايده ها  و قايعي كه به وضوح بي ارتباط
 
برای تهیه کامل این مطلب اینجا را کلیک فرمایید. باتشکر. موفق باشید.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
به نظر مي رسند پژوهشگر ممكن است در مطالعه آنها به صورت جداگانه روابطي را كشف كند و سوالهايي را مطرح سازد كه هيچ يك از مورخان تا به حال مطرح نكرده اند و سوالات مطرح شده ممكن است اساسي را براي يك تحقيق تاريخي جديد به وجود آورند.
د: چهارمين نوع پژوهش تاريخي عبارتست از تركيب اطلاعات قديم با يكديگر ، يا تركيب اطلاعات قديم با حقايق تاريخي جديد كه پژوهشگر يا ديگران كشف كرده اند.
ه- تفسير وقايع گذشته اي كه بيشتر به وسيله مورخان ديگر مطالعه شده اند بدين معنا كه كوشش مي شود تاريخ موجود در چارچوب جديدي تفسير و اصلاح شود.
بنابراين يكي از مهمترين نكاتي كه در تعيين مسئله يا موضوع در پژوهش تاريخي بايد مورد توجه و لحاظ قرار گيرد اين است كه آيا منابع مورد نياز تحقيق قابل دسترسي هستند يا خير؟ ( دلاور ، 1374، ص 228و229)
در انتخاب مسائلي كه از طريق روش تاريخي مورد مطالعه قرار مي گيرد  علاوه بر وجود اسناد و مدارك قابل فهم محقق واقعي كسي است كه در موضوع مورد نظر نيز اطلاعات لازم و كافي را دارا باشد . به صرف اينكه شخصي به روشهاي تحقيق در علوم اجتماعي آشنايي دارد ، نمي تواند يك تحقيق تاريخي را به عهده گيرد و به خوبي آنرا به انجام رساند . به همين دليل است كه غالبا در تحقيقات تاريخي مشاهده مي شود كه گروه تحقيق از اشخاصي تشكيل مي شود كه هر يك حداقل در يك شعبه از علوم تبحر كافي دارند.(نبوي، 1374، 155 )
9-2- تدوين فرضيه: آلن نونيس[2]  كاربرد فرضيه ها را با توجه به تحقيق تاريخي ادوارد چانينگ[3]  كه در پي يافتن پاسخ اين پرسش بود كه : «چرا معاهده آوريل 1865 شكست خورد ؟ »را به عنوان يك نمونه مطرح   مي كند . چانينگ چهار فرضيه تنظيم كرد و هر يك از آنها را در پرتو شواهد جمع آوري شده از نامه ها يا يادداشتهاي روزانه ، گزارشهاي رسمي ارتش و دولت هم پيمان آزمود . او فرض كرد كه معاهده به دلايل زير به هم خورد:1-شكست نظامي ارتش هم پيمان،2-كمبود تجهيزات نظامي، 3- شرايط طاقت فرساي سربازان هم پيمان و مردم، 4- تضعيف روحيه ي سربازان و عدم تمايل نسبت به ادامه جنگ.
چانينگ شواهدي مطرح نمود كه سه فرضيه ي اول را رد كرد. هنگامي كه ارتش تسليم شد بيش از 200000 سرباز كاملا مجهز در ارتش بودند ، توليد باروت و اسلحه وسايل كافي براي ادامه جنگ را فراهم مي كرد و غذاي كافي براي حفظ شهرنشينان و مردان جنگنده وجود داشت.
چانينگ نتيجه گرفت كه فرضيه ي شماره 4 تضعيف روحيه سربازان و عدم تمايل به جنگ ، با توجه به ترك خدمت تعداد زيادي از افسران و مرداني كه ثبت نام كرده بودن قابل توجيه است. افسران ارتش هم پيمان گواهي دادند كه جلوي بسياري از نامه هايي را گرفته اند كه در آنها خانواده هاي سربازان را به ترك خدمت تشويق كرده بودند.
هرچند فرضيه تاييد شده آنقدر مشخص و دقيق نبود كه مخصوصا در اين مورد مفيد واقع شود ، اما رد سه فرضيه اول سبب شد كه وي توضيحاتي را كه در اين رابطه عموما مورد پذيرش عام بود كنار بگذارد. اين مثال يك مطالعه ي تاريخي را نشان مي دهد كه در آن فرضيه ها به روشني بيان شده اند.
هرچند در تحقيقات تاريخي هميشه فرضيه ها به طور صريح بيان نمي شوند ، اما معمولا به طور ضمني مطرح مي گردند، مورخ ، شواهد را جمع آوري نموده و صحت آنها را به دقت ارزشيابي مي كند. اگر شواهد جمع آوري شده با پيامدهاي فرضيه هماهنگ باشند، فرضيه تاييد مي شود. از طريق چنين تركيبي است كه تعميمهاي تاريخي تحقق مي پذيرد. (بست، 1379 – ص181و180 )
 
9-3- جمع آوري و سازمان نبوي اطلاعات:
يكي از تفاوتهاي روش تاريخي با ساير روشهاي تحقيق اين است كه در اين روش پژوهشگر براي گردآوري داده ها همانند محقق علوم پايه (مثلا شيمي) به مشاهده مستقيم نمي پردازد . بلكه به گردآوري «آثار» و «ردپاي» وقايع مي پردازد. بنابراين منابعي را جستجو مي كند كه به وسيله ي آنها شواهدي از وقايع گذشته بيابد.
سندها و منابعي كه پديده هاي اجتماعي بر رويشان اثرهايي باقي مي گذارند بسيار فراوان و بسيار گوناگونند. بايگانيها، سرشماريهاي آماري، مطبوعات، اسناد شخصي، آلات و ابزار، تصويرها ، عكسها ، فيلمها ، صحنه هاي گوناگون ، نوارهاي ضبط صوت و جز آن .  (  دلاوري، 1375، 79)
9-3-1- منابع داده هاي مورد نياز تحقيق تاريخي را مي توان به دو گروه عمل تقسيم كرد.
اول) منابع دست اول : شامل گزارش شاهدان عيني است اين گزارشها توسط يك مشاهده گر واقعي يا كسي كه در واقعه ي تاريخي شركت داشته است گزارش شده است.
دوم) منابع دست دوم : شامل گزارشهايي است كه گزارشگر خود شاهد عيني آن نبوده است . او ممكن است با يك مشاهده گر واقعي صحبت كرده يا گزارش مشاهده گري را خوانده باشد، اما گواهي گزارشگر يا شركت كننده ي واقعي نيست . منابع دست دوم گاهي ممكن است مورد استفاده قرار بگيرند، اما چون اطلاعات دست دوم بر اثر انتقال تغيير مي كنند لذا پژوهشگر فقط هنگامي از آنها استفاده مي كند كه منابع دست اول در دسترسي او نباشد.
اول) منابع دست اول داده ها:
1- اول) اسناد و مدارك شامل گزارشهايي است كه توسط شركت كنندگان در واقعه و يا شاهدان عيني نگهداري و نوشته مي شود . اين منابع به منظور انتقال اطلاعاتي كه در آينده مورد استفاده قرار مي گيرد تهيه مي شوند . اسناد كه به عنوان منابع دست اول تهيه مي شوند عبارتند از قوانين اساسي ، فرمانها، قوانين ، راي دادگاهها، صورتجلسه ها و گزارشهاي رسمی، شرح حالهايي كه خود افراد نوشته باشند ، نامه ها، خاطرات، شجره نامه ها ، قراردادها ، قباله ها ، اجاره نامه ها ، وصيت نامه ها ، گواهينامه ها ، اقرار نامه ها ، استشهادها، اظهار نامه ها، آگهي ها ، گواهي ها ، فهرست ها، اعلاميه ها، صورت حسابها ، رسيدها، سوابق روزنامه ها  و مجلات، آگهي هاي تجارتي، نقشه ها و نمودارها ، كتابها ، جزوه ها، كاتولولها، فيلم ها ، عكسص ها، نقاشي ها، كتيبه ها، گزارشها ، رونوشت ها و گزارشهاي تحقيقي.
آثار مربوط به يك شخص ، گروه، يا زمان ، سنگواره ها ، استخوانها ، ابزارها ، سلاح ها ، غذا ، ظروف ، لباس ، ساختمانها،اثاث خانه، عكس ها، نقاشي ها، سكه ها و اشياء هنري نمونه هايي از آثار و بقايايي هستند كه به منظور استفاده از آنها در انتقال اطلاعات يا به عنوان مدارك تاربخي تهيه شده اند ، اما اين منابع ممكن است شواهد روشني درباره ي گذشته بدست بدهند مثلا ، محتويات يك مقبره باستاني ممكن است درباره ي نحوه ي زندگي مردم ، غذا ، لباس ابزار و سلاح ها، هنرهاي، عقايد مذهبي ، مفاهيم زندگي و عادات آنها اطلاعات زيادي در اختيار پژوهشگر بگذارد.
2- اول) گواهي شفاهي : يعني گزارش لفظي يك شاهد، يا شركت كننده در يك واقعه اين مدارك در يك مصاحبه شخصي به دست مي آيد و هنگامي كه شاهد در رابطه ي با تجارب خود به آنها اشاره مي كند، مي توان آنها را ثبت كرد و يا رونوشت آنها را تهيه نمود.
دوم) منابع دست دوم داده ها: داده هاي منابع دست دوم براي مقاصد تحقيق ارزش محدودي دارند ، زيرا انتقال اطلاعات از فردي به فرد ديگر ممكن است اشتباهاتي را سبب شود . بيشتر كتابهاي درسي تاريخ و فرهنگنامه ها نمونه هايي از منابع دست دوم هستند، زيرا مطالب آنها اغلب چندين بار از سوابق اصلي و دست اول وقايع جابه جا شده است.
برخي از منابع ممكن است براي پاره اي از هدفها به عنوان منابع دست دوم و براي بعضي هدفهاي ديگر منابع دست اول به شمار روند. مثلا كتاب درسي تاريخ آمريكا كه براي دبيرستانها نوشته شده است معولا يك منبع دست دوم است. اما اگر كسي بخواهد تغييراتي را كه در تاكيد بر ملي گرايي در كتابهاي درسي تاريخ دبيرستانهاي آمريكا روي داده است مطالعه كند ، مطالعه ي اين كتابها جزء اسناد يا منابع دست اول خواهد بود.
اولين قدم در برنامه ريزي يك پژوهش تاريخي ، شناسايي و دستيابي به منابع دست دوم است . نشرياتي وجود دارند كه مي توانند در شناسايي منابع دست دوم مفيد باشند . شرط استفاده از اين نشريات ، فهرست بندي كردن آنها بر اساس موضوع و هدف پژوهشگر است. (دلاور، 1378، 228)
 
9-4- تعيين اعتبار ، تجزيه و تحليل اطلاعات جمع آوري شده:
مورخان هرگز قادر نيستند كه حوادث را به طور مستقيم مشاهده كنند . بعلاوه ، حوادث گذشته هم قابل تكرار نيستند . بنابراين مورخان نبايد فرض كنند كه يافته هاي آنها به طور حتم واقعي و درست هستند . از آن جا كه اطلاعات تاريخي از منابع استخراج مي شوند ، پژوهشگر بايد خيلي دقيق به بررسي آنها بپردازد و سعي كند ميزان اطمينان به صحت و سقم منابع را تعيين كند . روشن ساختن اين نكته كه سند يا مدركي داراي اشتباهاتي عمدي يا غير عمدي است ، يكي از كارهاي ضروري پژوهشگر است. پژوهشگر بايد هميشه واقعي و معتبر بودن منابع اطلاعاتي را مورد سوال قرار دهد . هيچ كس نمي تواند در مورد واقعي و معتبر بودن منابع تاريخي كاملا مطمئن باشد.
داده هاي صحيح و قابل استفاده در تحقيق تاريخي شواهد تاريخي ناميده مي شوند. شواهد تاريخي مجموعه اي از اطلاعات و حقايق مستند است كه به عنوان اطلاعات صحيح و به عنوان پايه هاي مناسبي براي آزمودن و تعبير و تفسير فرضيه ها پذيرفته شوند.
شواهد تاريخي از داده هاي تاريخي و بر اساس فرآيند انتقاد استخراج مي شود كه اين انتقاد بر دو نوع است :
1-                              انتقاد بيروني : كه ماهيت منابع را ارزش يابي مي كند.
2-               انتقاد دروني : كه محتواي منابع را بررسي مي كند. انگيزه ها ، تمايلات و محدوديتهاي مولف را بررسي مي كند و نيز شرايط زماني و مكاني پديد آورنده ي اثر يا مدرك را مورد توجه قرار مي دهد.
انتقاد بيروني: از طريق انتقاد بيروني ، پژوهشگر به بررسي اصالت و نقد صحت منابع مي پردازد. بدين طريق او چنين سوالهايي را درباره ي ماهيت منابع تاريخي مطرح مي سازد:
-                                آيا اين منبع ، واقعي و اصيل است؟
-                                آيا منبع مورد نظر نسخه ي اصلي است؟
-                                چه كسي آنرا نوشته است؟
-                                در كجا و در چه شرايطي به رشته تحرير در آمده است؟
براي پاسخگويي به سوالهاي مطرح شده عوامل بسيار زيادي بايد مورد بررسي قرار گيرند. براي مثال ، نوع نگارش ،خط ، تايپ و زبان به كار برده شده در سند يا مدرك بايد مورد بررسي و انتقاد قرار گيرد. هم چنين ، امكان دارد كه سندي از نظر فيزيكي و شيميايي آزمون شود ، مانند نوع چاپ ، مركب به كار برده شده ، نوع كاغذ، پارچه ،و به طور كلي مواد تشكيل دهنده منبع.
انتقاد دروني: پس از تعيين اصالت و اعتبار سند ، مدارك و آثار باستاني ، پژوهشگر به بررسي ميزان درستي ، دقت و ارزش محتواي منابع تاريخي مي پردازد. بنابراين انتقاد دروني ، ارزشيابي محتواي منابع است. يك منبع تاريخي ممكن است اصيل باشد اما در مورد آن مي توان سوالهايي به شرح زير مطرح ساخت :
-                                آيا محتواي منبع واقعيت را نشان داده است؟
-                                نويسنده يا خالق آن چه كسي بوده است؟
-                                آيا لياقت و توانايي علمي و عملي انجام چنين كاري را داشته است؟
-                                آيا تعصب و گرايش خاصي نداشته است؟
در انتقاد دروني ، تعلق منبع به زمان و مكان معين و هم چنين زبان اصلي به كار برده شده در آن مورد بررسي قرار مي گيرد. لذا پژوهشگر بايد داراي اطلاعات تاريخي ، حقوقي و زبان شناختي باشد.
گرچه انتقاد دروني را مي توان به طور مستقيم از طريق ارزشيابي محتواي منابع انجام داد ، اما ارزشيابي ويژگيهاي نويسنده يا خالق منابع نيز ضروري است. براي مثال ، آيا نويسنده در زمان وقوع حادثه حضور داشته است؟آيا در زمينه آنچه كه به وجود آورده ، تخصص لازم را داشته است؟ وآيا او آنچه را كه مشاهده كرده ،به طور دقيق شرح داده است؟
گاهي اوقات ممكن است كه مردم در توضيح و تفسير حادثه اي اغراق كنند . اين نكته مي تواند در گفته هاي به وجود آورندگان منابع نيز روي دهد. محقق تاريخ بايد اين نظرها را مشخص كند و اجازه ندهد كه تفسير او تحت تاثير آنها قرار گيرد. (دلاور ، 1378، 233تا 235)
 
شناسايي مسئله ي تحقيق (تنظيم گزاره هاي خاص : سئوال ها ، فرضيه ها-← جمع آوري و ارزشيابي منابع اطلاعاتي نقد دروني و نقد بيروني← تحليل داده هاي حاصل از منابع اطلاعاتي(امكان بازبيني فرضيه ها )← تحليل ، تفسير تدوين نتيجه گيري (تاييد يارد فرضيه ها )
 
نمودار1- مراحل روش شناسي تحقيق تاريخي ( منبع : 1986 ، wireman  . ص 221 )
9-5- تهيه گزارش تحقيق : زحمت نوشتن گزارش تاريخي كمتر از انجام تحقيق نيست، زيرا علاوه بر كيفيت انديشه و كارداني به آفرينندگي نيز نياز دارد. گزارش تحقيق بايد به سبك عيني و متين نوشته شود. با وجود اين ، مورخ در نوشتن گزارش آزادي عمل بيشتري دارد.
هومر كري هوكت[4] اين گونه پيشنهاد مي كند كه « مورخ در نوشتن به سبك خالي از لطف ، بي جاذبه و ساده محكوم نيست » و اينكه « براي احتراز از يكنواختي بيان ،پس از ذكر حقايق عريان گاهگاهي مجاز است كه نوشته هايش را با اندكي رنگ بيارايد.»
اما او پيشنهاداتش را با اين هشدار پايان مي دهد كه « مهمتر از همه آنكه آرايش بيان هرگز نبايد نخستين هدف باشد ، و يا نويسنده را مجاز كند تا حقيقت را پنهان نمايد يا آن را تحريف كند.» (جان بست 1379، ص 192)
شيوه هاي مختلفي براي تدوين گزارش تحقيقات تاريخي  Historicalوجود دارد. معمولا پژوهشگران از شيوه  روايت  داستاني (  tell a story ) يا توصيف مقولات تحليلي و كلي بهره مي جويند، معمولا در اين نوع تحقيق ، نگارش اصلي متن خيلي فراتر از توصيف ساده خواهد بود و تعميم هاي محدود و مفاهيم انتزاعي در اين نوع نگارش نيز مطرح است.جزئيات مربوط به متدو لوژي و روش تحقيق در اين نوع گزارش ، به ندرت توصيف مي شود. وجود بخش فرعي گزارش ( ضميمه ) كه شيوه ها و روشهاي تحقيقي به كار گرفته در آن نوشته را توصيف كند ، به نظر نا معقول مي آيد.
يك گزارش طولاني يا كامل ، معمولا يك بخش مرجع و منابع[5]  را در بر دارد كه منابع اصلي به كار رفته در گزارش تحقيق را به تفصيل بيان مي دارد.معمولا پانويسها تفصيلي و تكميلي بي شماري كه در طول تحقيق آمده است ، منابع شواهد و داده ها را به طور كامل توصيف مي كند. في المثل يك گزارش تحقيقاتي كمي ( ميداني ) 20 صفحه اي ، 5تا 10 يادداشت و پانويس را در بر داشته ، حال آنكه يك گزارش تحقيقي تاريخي به همان حجم مي تواند تا 40 يادداشت و پانويس را در خود داشته باشد. پس غير معمول نخواهد بود اگر يادداشتها و زيرنويسها ( كه معمولا با قلم ريزتر از متن اصلي تحقيق تايپ مي شوند) يك پنجم كل گزارش حجيم و طويل تاريخي – تطبيقي را در برداشته باشد.
همچنين عكس ، تصوير ، نقشه ، نمودار ، چارت ، دياگرام ، يا جداول آماري را مي توان در سراسر اين نوع تحقيق پيدا كرد ( به ويژه بخشي كه داده ها و شواهد در ارتباط با آنها و مورد بحث قرار گرفته است) .
جداول ، نمودارها و تصاوير در گزارشهاي تحقيقات تاريخي به توصيف داده ها كمك كرده و به خواننده شناخت و تصوير بهتري از مكانها و افراد مورد پژوهش ارائه مي كند.
محقق در اين نوع گزارش ، داده ها را به ندرت خلاصه كرده تا همانند تحقيقات كمي به آزمون فرضيه ها بپردازد ، بلكه برعكس ، نگارنده اين نوع پژوهش ، شبكه اي از معاني و مفاهيم ( يا توصيف مفصلي ) را مهيا ساخته تا شواهد و قرائن پژوهشي اش را جهت نتيجه گيري و تفسير نهايي ، سازمان دهد.
دو شيوه براي تدوين گزارش تحقيقات تاريخي وجود دارد : روش موضوعي و روش توالي زماني .
بيشتر پژوهشگران اين دو نوع شيوه را با هم تلفيق مي كنند. في المثل : داده ها را به شكل توالي تاريخي ( سير زماني) با موضوعات تحقيق در آميخته و داده هاي مربوط به موضوعات را با توجه به سير زماني و توالي تاريخي تنظيم مي كنند. گهگاهي اشكال ديگري از نحوه تنظيم اين نوع گزارش وجود دارد كه مي تواند مبتني بر مكان ، اشخاص يا وقايع مهم باشد.
10- ده شيوه پيشنهادي جهت تهيه و تدوين گزارشات تاريخي:
10-1-    توالي ( sequence ):محققين روش تاريخي ، علاقمند به نظم و توالي وقايع و تنظيم و توصيف مجموعه و حوادث به صورت يك جريان منظم هستند. في المثل پژوهشگري كه در حال بررسي و مطالعه يك لايحه قانوني يا تحول و تطور يك هنجار اجتماعي است ، شايد اين جريان را به يك سري يا مجموعه مراحل توالي زماني طبقه بندي و تنظيم كند.
10-2-    مقايسه ( comparison ): مقايسه شباهتها و تفاوتها ، هسته اصلي اين نوع پژوهشها محسوب مي شود . فرآيند تطبيق و مقايسه را دقيق و شفاف بيان داشته و شباهتها و تفاوتها را در اصل تحقيق دقيقا مشخص مي كند. في المثل، محققي پديده خانواده را در دو دوره تاريخي ( زماني ) يا در دو كشور متفاوت بررسي مي كند ، بايستي با فهرست كردن و تنظيم ويژگيها و خصايص (همگون و ناهمگون) هريك از اين دو مجموعه ، تحقيق اش را شروع كند.
10-3-    وابستگي (contingency ): محققين اغلب ، واقعه ، كنش ، يا شرايطي را مي يابد كه مبتني يا وابسته به عوامل ديگري است . تبيين و توصيف چگونگي اين وابستگي و ارتباط يك پديده با عوامل ديگر ، بسيار حساس و حائز اهميت است. في المثل ، محققي كه در حال بررسي ميزان گسترش شمار روزنامه هاي محلي است، شايد گسترش و افزايش روزنامه ها را  مبتني بر افزايش و گسترش سطح سواد مردم آنجا بداند.
10-4-    منشاء و نتيجه ( origins and consequences ) : محققين اين روش ، مبدا و منشاء يك حادثه ، واقعه ، كنش و سازمان يا روابط اجتماعي را در طول زمان پيگيري كرده يا نتايج و ماحصل آن را در يك توالي زماني ( سير تاريخي) مورد مطالعه قرار مي دهند. في المثل محقق كه در حال بررسي علل از بين رفتن پديده برده داري است ، منشاء آنرا به عواملي چون نهضتها ، حركتها ، سخنرانيها ، قوانين و فعاليتهاي 50 سال گذشته ممكن است در ارتباط بداند.
10-5-    حساسيت در برابر ناهمگوني معاني  (  sensitivity to incompatible meaning ) : معاني و مفاهيم در طول زمان و بين فرهنگهاي مختلف در حال تغيير و دگرگوني است . محققين تحقيقات تاريخي از خود مي پرسند: آيا يك واژه و يا  مقوله اجتماعي همان معني كه امروز دارد ، در گذشته نيز داشته است؟ و آيا يك مفهوم در درون يك فرهنگ ، معناي معادل در فرهنگ ديگر دارد؟ في المثل ، مفهوم مدرك دانشگاهي در طول تاريخ داراي معاني مختلفي بود. زماني كه حضور در دانشگاه بسيار گران قيمت بوده كمتر از يك درصد از جمعيت 18 تا 22 سال مدرك دانشگاهي داشتند. در صورتي كه امروزه حضور در دانشگاه تقريبا براي همگان قابل حصول است.
10-6-    تعميم دهي محدود (  limited generalization ) : عموميت بخشيدن يا تعميم دهي بيش از اندازه نتايج تحقيق در پژوهشهاي تاريخي يكي از مسايل اساسي مبتلا به اين نوع تحقيق است .قليلي از محققين اين نوع سبك ، بدنبال قوانين ، قواعد و تئوريهاي ثابت و مستحكم در تحقيقات شان هستند. آنان از شدت و حدت نظرات خود كاسته و از بيان جبر گرايي نظر ي خود داري مي كنند ، في المثل ، محقق به جاي بيان كلي اينكه تخريب فرهنگهاي بومي مناطقي كه به تسخير سفيد پوستان اروپايي در آمده را نتيجه توسعه تكنولوژي بداند ، ممكن است عوامل ويژه اي را جهت تبيين تخريب فرهنگهاي خاص تاريخي –  اجتماعي تدوين كرده و بيان دارد.
10-7-    همبستگي ( ASSOCIATION ) : مفهوم همبستگي در تمامي اشكال پژوهشهاي اجتماعي كاربرد دارد. همانند ديگر روشهاي تحقيق ، پژوهشگران روش تاريخي ، عواملي كه در شرايط زماني و مكاني خاص با همديگر در رابطه اند را از هم باز شناخته و تدوين مي كنند مثلا پژوهشگري كه آمار جرم يك شهر قرن نوزدهم را مطالعه مي كند . اين پرسش را مطرح خواهد كرد كه آيا مي توان بين سالهايي كه نرخ مهاجرت به آن شهر بالا بوده با نرخ بالاي جرم و جنايت همبستگي و ارتباطي پيدا كرد ؟ و آيا آنانكه دستگير شده اند همان مهاجرين تازه وارد هستند؟
10-8-    بخش بندي و كليت (  PARTAND WHOLE ) :لازم است تا سلسله حوادث و وقايع در متن اصلي و نظم كلي مورد بررسي قرار گيرد. پژوهشگران سبك تاريخي ، بين بخشهاي مختلف يك فرآيند ، سازمان يا واقعه با كليت اصلي و متن بزرگتر ارتباط را ايجاد مي كنند. مثلا محققي كه رفتار و اخلاق سياسي يك گروه در قرن هجدهم را مطالعه مي كند ، چگونگي تناسب و توافق آن رفتار در نظام سياسي قرن هجدهم را توصيف و تشريح خواهد كرد.
10-9-    قياس (analogy ): استفاده از قياس يا تشبيه در تحقيق ، بسيار كار مفيدي است. اما كاربرد بيش از اندازه قياس و يا استفاده نا مناسب از آن در يك تحقيق بسيار نا مربوط به نظر مي آيد. مثلا محققي كه احساسات و گرايشات در زمينه طلاق در كشور الف را بررسي كرده و آنرا همانند احساسات راجع به پديده مرگ در كشور ب ارزيابي و توصيف كند ، لاجرم بايد در تشريح اين قياس و تمثيل احساسات و گرايشات كشور ب را در مورد پديده مرگ بيشتر بشكافد و توصيف كند.
10-10-   نتيجه ( synthesis) : پژوهشگران روش تاريخي اغلب ، حوادث ، وقايع و جزييات يك تحقيق را به يك كليت قابل قبول و جامع تبديل مي كنند در نتيجه تركيب تعميمها و نتايج و تعابير كوچكتر به موضوعات اصلي منسجم و مستحكم را سنتز مي كند . مثلا محققي كه در حال مطالعه و بررسي انقلاب فرانسه است ، ممكن است تعميمها و نتايج خاصي در زمينه تحولات اجتماعي فرانسه ، فشارهاي بين المللي ، تقسيم اراضي ، تغيير عمومي و مشكلات مالي دولتي در اين كشور را به يك تبيين فشرده تبديل كرده و از آن يك نتيجه ( سنتز) كلي بگيرد. پس ، نتايج تئوريكي با شواهد و داده ها با هم در آميخته و شكل استقرايي از داده ها و شواهد تفصيلي حاصل مي آيد.
(  stone و 74 :1989 ) چنين توصيف مي كند . « نقل قول و روايت يعني ساماندهي موضوعات از طريق سير تاريخي و نظم زماني ،تمركز و تجسم يك متن ( با كمي اغماض  )و تبديل آن به يك داستان را روايت تاريخي منسجم مي گويند»
شيوه الزامي كه در آن  روايت تاريخي متفاوت از ساختار تاريخي مطرح است ، اينست كه به جاي انتظام و تدوين تحليلي ،از روش توصيفي استفاده شود. و به جاي تاكيد بر انسان بر مجموعه شرايط و موقعيت تاكيد شود. خلاصه اينكه در اين شيوه بهتر است به جاي اتكا و تمركز بر توصيف و تبيين كلي و آماري ، بر تبيين خاص و موردي تاكيد شود.[6]
*در ارزشيابي طرح هاي تحقيق تاريخي دانشجويان دوره هاي دكترا و فوق ليسانس ، معمولا يك يا چند مورد از اشتباهات زير به چشم مي خورد:
1-      بيان مسئله اي كه بيش از اندازه گسترده است.
2-      گرايش به استفاده از منابع دست دوم داده ها كه پيدا كردن آنها آسانتر است.
3-      انتقاد تاريخي ناكافي از داده ها به سبب عدم توانايي در تعيين صحت منابع و قابليت اعتماد داده ها.
4-      تحليل منطقي نارسا به دلايل زير:
الف) آسان گرفتن بيش از اندازه – ناتواني در درك اين حقيقت كه علل رويدادها غالبا چند گانه و پيچيده است نه ساده و منحصر به فرد.
ب) تعميم بيش از اندازه بر اساس شواهد ناكافي.
ج) ناتواني در تعبير و تفسير كلمات و گفته ها بر اساس معاني پذيرفته شده ي آنها در گذشته.
د) ناتواني در تميز ميان حقايق مهم در يك موقعيت و حقايق نا مربوط و بي اهميت.
5- اظهارات توام با سوگيري شخصي ، مانند برجسته نشان دادن يكي از مطالب متن گزارش براي متقاعد كردن خوانندگان و تحسين غير واقع بينانه ي امور تازه يا جاري
6- نا رسايي در نوشتن گزارش و استفاده از سبكي كه مبهم و بي رنگ است.
بديهي است كه تحقيق تاريخي دشوار و پر زحمت است. گرد آوري شواهد تاريخي مستلزم ساعتهاي متمادي صرف وقت براي بررسي دقيق اسنادي مانند سوابق دادگاهها ، سوابق اشخاص يا نامه ها و ...
در حقيقت تحقيق تاريخي مهم از نظر داشتن وقت ،منابع مالي ، شكيبايي ، و تخصص ضرورتهايي را ايجاد مي كنند كه معدودي از دانشجويان از عهده ي آن بر مي آيند. (بست، 1379، 192،193)
11- اصول اساسي در استفاده از روشهاي تاريخي:
11-1- اصل نسيان :اين اصل در برابر خود ميان بيني قرار دارد . در هر تحقيقي اين اصل مطرح است ، اما در تحقيقات تاريخي اهميت بيشتري دارد. محقق بايد به چند صورت اين اصل را تحقق بخشد:
11-1-1- فرا زماني : محقق  نبايد ارزشهاي زمانه خود را بر زمان تحقيق تحميل كند. در واقع او بايد از تمايزهاي زماني آگاهي داشته باشد و بداند كه در هر حال وقايع مورد نظرش در آن زمان معناي خاصي داشته اند.
11-1-2- فراغت ارزشي: محقق بايد از ارزشهاي خاص ذهني خود ، آگاهي يابد و از تحميل آنان به موضوع تحقيق اجتناب ورزد. ارزشهاي خاص محقق كه خواه نا خواه صيغه زمان نيز دارد ، به نوعي كوري ادراكي منتهي مي شود.
11-1-3- فرا مكاني : تحقيق تاريخي معمولا به نوعي تمايز مكاني را به همراه دارد. بايد به ضرايب تاثير مكان بر ارزشها ،مراسم ، عادات و... توجه داشت . در نهايت، بايد پذيرفت كه انسان در برابر محيط جغرافيايي پيرامونش واكنش نشان مي دهد ، پس اين واكنشها  (يا به تعبيري اعمال كارگزاران ) جز در چارچوب  جغرافيا شناختي نيست.
11-2- اصل تامل و شك گرايي مثبت ( انديشه دكارت): محقق بايد در پذيرش داده ها به صور مختلف تامل كند و در اين راه از عوامل بسياري كمك مي گيرد:
11-2-1- عقل سليم: ابن خلدون ، به عنوان يكي از پيشگامان تاريخ علمي ، در كتاب مقدمه ي خود ، از تمام اطلاعات مربوط به روش تاريخ نگاري كه مورخ لازم دارد تا بتواند اثري علمي را به وجود آورد، دايره المعارفي گرد آورده است. نزد وي، تاريخ به عنوان علم ، چيزي است از انواع علوم مربوط به جامعه . نقد مدارك و اسناد در نزد او شرط عمده ي كار مورخ است.
نقد مورخ غير از بررسي گواهي ها كه در تاريخ اصل كلي است ،مبتني بر آنچه وي قانون المطابقه  مي خواند ، يعني آنكه حوادث منقول با آنچه اقتضاي طبيعت و اموال جاري عمران بشري است ، منطبق باشد.
او در كتاب مقدمه بر مورخان مي تازد كه در نقل اخبار گزاف دقت نمي ورزند و آنچه را پيشينيان گفته اند بي هيچ تاملي تكرار مي كنند . مثلا در خبري تعداد لشكريان  بني اسرائيل را برخي مورخان ششصد هزار نفر ذكر كرده اند ، كه چنين عده اي با استعداد سرزمين مصر و شام به هيچ وجه موافق نيست ، كه او يك خطاي مورخان را از همين بي قيدي ها در نقل اخبار گزاف مي داند.
11-2-2- شناخت نويسنده ( واسطه) : نوشته ها كه سند ماست منبعث از خواسته ها و انديشه ها ، آرمانها و سرانجام تمايلات و گاه اغراض نويسندگان است . پس بايد در استفاده از اسناد ، نويسنده را شناخت . اعتبار سند به بي طرفي و اعتبار نويسنده وابسته است. وقتي اثر تاريخي را مي خوانيم ، بايد به وضع زندگي ، طرز فكر ، مذهب ، محيط و قرني كه نويسنده در آن زندگي  مي كرده و به ويژه به وابستگيهاي نويسنده به يك فرقه خاص و به دستگاه حكومتي خاص توجه كرد.
همچنين مورخ نبايد با بينش زمان خود ،‌ حوادث يا وقايعي را كه در زمان ديگري رخ داده است ، بنگرد ( پروفسور برك) و علاوه بر آن مورخ علاوه بر اين كه توجه خود را بدان سرزمين معطوف مي كند بايد به خارج و جريانات خارجي كه در همان زمان وجود دارد نيز متوجه باشد. زيرا برداشت تاريخي از موضوع ، بدون مقايسه آن با تشابهاتش در كشورهاي ديگر غير ممكن و يا بسيار ناقص و نادرست است.[7]
11-3- اصل استقرار: ماده تاريخ ، حوادث گذشته است كه اصل آنها ديگر امروز تحت نظارت يا تجربه ي ما نمي تواند باشد و لذا آگاهي از آن ، تنها از طريق برگه هايي كه از آن حوادث باقي مانده است ميسر مي شود . محقق در اسناد گوناگوني جستجو و تامل مي كند. جزء به جزء حوادث را شناسايي مي نمايد و در هر گام احتياط لازم مبذول مي دارد تا در نهايت به شناخت جامع دست يابد . بدين ترتيب ، قدم اول مورخ عبارت است از كشف و گرد آوري اسناد كه مستلزم استقرار است.
1.Mark beach
2.Allan Nevins
3.channig
[4]Homer Carrey Hackett
2. Bibliography
[6]( اين ترجمه از صفحات (501- 497 ) اثر زير انتخاب شده است):
New man – woi.(1997) social   research     methods. Allyn   bacom. .
 
[7]ع. شريعتي، بازشناسي هويت ايراني اسلامي ،مجموعه آثار شماره 27 ص 9-11