طرح تحقیق(راهنمایی ها)

توجه:

 

این قسمت  نیاز به پرینت و چاپ نیست، صرفاً برای راهنمایی و اطلاعات بیشتر گذاشته شده است.

 

نمونه ای دیگر از طرح تحقیق و راهنمای آن

دانشكده اقتصاد و علوم اجتماعي

طرح پژوهشي پايان نامه­هاي كارشناسي / کارشناسی ارشد

(پيشنهاد موضوع پايان نامه )

 

نام و نام خانوادگي دانشجو:

شماره دانشجوئي:

رشته تحصيلي:

جامعه­شناسي             اقتصاد           حسابداري           حقوق            مديريت

گرايش تحصيلي:                              دوره روزانه                          دوره شبانه

تعداد واحدهاي گذرانده:                     تعداد واحدهاي باقيمانده:

آدرس اهواز:

آدرس شهرستان:

در صورت بورسيه بودن نام سازمان بورس­دهنده:

در صورت معرفي شدن براي دوره­هاي آموزشي كاربردي، نام سازمان معرفي­كننده:

عنوان پايان­نامه:

نوع تحقيق:

بنيادي( نظری ناب)                     توسعه­ای                 كاربردي               ارزیابی

 

1.      اطلاعات مربوط به اساتید راهنما و مشاور:

تذكر: جدول زیر به صورت پيشنهادي توسط دانشجو تكميل مي­گردد. بديهي است تصميم نهايي مو­کول به نظر گروه و کمیته تحصيلات تكميلي دانشكده مي­شود.

 

سمت	نام و نام خانوادگي	تخصص يا رشته	رتبه علمي	تعداد پایان نامه­های در دست راهنمایی	امضاء
استاد راهنما
استاد مشاور

 

اجزای طرح تحقیق:

1-بیان مسأله:

2-ضرورت و اولویت تحقیق:

3-اهداف تحقیق:

4- چارچوب نظری و پیشینه تحقیق:

5- پرسشها یا فرضیه های تحقیق:

6- تعریف مفهومی و عملیاتی متغیرهای تحقیق:

7- روش تحقیق:

7-1- نوع روش مطالعه:

7-2- جمعیت آماری، روش نمونه­گیری و حجم نمونه:

7-3- روش جمع­آوری داده­ها:

7-4- روش تجزیه و تحلیل داده­ها:

7-5- قلمرو مکانی و زمانی تحقیق:

8- مدت زمان مورد نیاز برای انجام تحقیق:

9- در صورت كاربردي بودن طرح چه سازمانهايي مي­توانند از نتايج تحقيق استفاده نمايند:

10- سازمانهايي­كه در انجام پژوهش همكاري مي نمايند:

11- فهرست منابع:

12- نظر شورای تحصیلات تکمیلی دانشکده:

    - تصویب شد.

    - با انجام اصلاحات زیر تصویب شد.

    - پس از انجام اصلاحات زیر مجدداً در شورا مطرح می شود.

   - تصویب نشد.

 

اصلاحات لازم:

 

---------------------------------------------------------------------

اصلاحات خواسته شده توسط دانشجو انجام گرفته است.

استادراهنما .........................................................

معاون تحصیلات تکمیلی ..................................

 

 

راهنمای تهیه و تنظیم طرح تحقیق (proposal) با توجه به اجزاء اصلی و فرعی

 

به ترتیب:

1-  در یکی دو صفحه اولیه طرح: موضوع تحقیق، نوع تحقیق، نام و نام­خانوادگی محقق (دانشجو)، نام و مشخصات استادان راهنما و مشاور (و احتمالاً نکاتی مثل سوابق پژوهشی و وابستگی شغلی محقق) معرفی می شود. در این قسمت به خاطر اهمیت موضوع تحقیق، تأکید می شود که عنوان تحقیق باید با کوتاه ترین و روشن­ترین عبارات، بیانگر موضوع اصلی پژوهش بوده و در صورت لزوم، قلمرو جمعیتی و مکانی تحقیق در آن منعکس می شود. عنوان تحقیق ترجیحاً از10 کلمه بیشتر نباشد.

2-  بیان مسئله تحقیق شامل: بازکردن موضوع تحقیق و بیان وسعت و بار مسئله تحقیق (مي بايستي مستند باشد)، ذکر نیازهای مرتبط با مسئله و ابعاد مسئله­آمیز آن، عوامل اقتصادی- اجتماعی مؤثر بر مسئله و پیامدهای احتمالی آن، چه اقدام­هایی در برخورد با مسئله تاکنون صورت گرفته، این موضوع شامل چه گروهها و چه بخشهایی از جامعه می­شود؟ یادآوری این که ذکر مطالب بدیهی، کلی­گویی و تکرار مطب و همچنین مقدمه چینی برای بیان مسئله لازم نیست.

3-  بیان اهمیت و ضرورت انجام تحقیق موردنظر: ذکر مناسبت و اولویت تحقیق و این که با این تحقیق چه مجهولی، معلوم می شود. یادآوری اینکه در این قسمت، دفاع از اهمیت موضوع تحقیق چندان مدنظر نیست بلکه باید به اهمیت انجام تحقیق درباره این موضوع تأکید شده.

4-  اهداف تحقیق: در قالب یک یا دو هدف کلی و چند هدف ویژه یا فرعی. یادآوری، اهداف پژوهش مورد نظر ذکر شود و ذکر پیشنهادهایی که پس از انجام تحقیق، به صورت راهبردهای اجرایی به دست می آید مورد نظر نیست.

5-  مبانی نظری و تحقیقات پیشین: ذکر مبانی نظری و تحقیقات پیشین، پشتوانه علمی تحقیق است. در این قسمت محقق مروری بر نظریه های مرتبط با موضوع تحقیق کرده و در صورت امکان ذکر می­کند که کدام رویکرد یا چارچوب نظری، خاستگاه اصلی تحقیق خواهد بود. سپس منابع و کارهای تحقیقی دیگران (احتمالاً خارجی و داخلی) را به طور انتقادی و خیلی مختصر مرور کرده تا معلوم شود چه ارتباطی با تحقیق ویژه موردنظر دارند.

یادآوری: معرفی منابع و پیشینه تحقیق به صورت فهرست منابع، کافی نیست، در عین حال بررسی مفصل آنها هم لازم نیست.

6-  فرضیه های تحقیق: نخست پژوهشگر منابع تدوین فرضیه (نظریه و یا اقتباسی که از تحقیقات قبلی می کند) ذکر می­نماید، سپس فرضیه ها به صورت جمله خبری (نه سئوالی و نه با بیان منفی) و بر پایه متغیرها و یا رابطه پیش بینی شده بین آنها به روشنی ذکر می­شود. پژوهشگر بعد از تدوین فرضیه ها، به منابع اخذ فرضیه (ها) اشاره می­کند. در این مبحث متغیرهای علّی تعیین می­گردد و اگر به مقیاس وشاخص­هایی نیاز باشد، معرفی می گردد.

یادآوری: برخی تحقیقات توصیفی نیاز به فرضیه ندارد، بلکه به جای آن پرسش­هایی اصولی و محوری در جهت اهداف تحقیق تنظیم می­شود به طوری که مسیر تحقیق را نشان می­دهد. 

7-  روش تحقیق (متدولوژی): نوع روش مطالعه (میدانی، پیمایشی، ...)؛ معرفی جمعیت آماری یا واحدهای مورد مطالعه و تحدید جمعیت آماری در صورت لزوم از طریق نمونه­گیری (به روش نمونه­گیری اشاره شود)؛ روش مقتضی جهت جمع­آوری داده­ها (تکنیک جمع­آوری داده­ها نظیر پرسشنامه، مصاحبه ... معرفی شود)، روش تجزیه و تحلیل مناسب با هر کدام از فرضیه به تکنیک به طور مشخص روشن شود.

8-   مراحل و شیوه های اجرای طرح تحقیق: معرفی نیروی انسانی لازم، زمان بندی مراحل انجام تحقیق و برآورد هزینه­ها.

9-    معرفی خلاصه طرح.

10-  ذکر منابع استفاده شده (در صورت لزوم)

 

 

راهنمایی های بیشتر

 

تشریح اجزای اصلی طرح تحقیق

با تشکر از محقق گرامی؛ کامیار صداقت ثمر حسینی

http://kamyarsedaghat.blogfa.com/post-118.aspx

مقدمه:

طرح تحقيق عبارت از گزارش جامعي از برنامه ي پژوهشي محقق و توصيف منظم و منطقي آن مي باشد. نحوه ي نگارش طرح تحقيق منعكس كننده ي هويت علمي پژوهش و به نوعي سند دانش و اعتبار علمي پژوهشگر است. دانشجويي كه درصدد نگارش رساله ي دانشگاهي خود مي باشد، نيازمند تثبيت فضاي مفهومي تحقيق خويش به گونه اي است كه امكان تعابير گوناگون از آنرا از ميان برده و با شرح روان و دقيق برنامه ي پژوهشي خود، بررسي اش را به سادگي امكان پذير نمايد. در صورتي كه اين بخش به دقت طراحي نشود، از قابليت موفقيت پژوهش به ميزان زيادي كاسته مي شود. با توجه به اهميت مساله، در اين نوشتار به صورت فشرده و خلاصه وار به بررسي مهم ترين مواردي مي پردازيم كه صحت تدوين طرح تحقيق منوط به رعايت آنهاست. اما بهتر است تا پيش از آغاز بحث به چند شروع « نادرست » در انجام پژوهش علمي اشاره نماييم:

à بدون داشتن هدف ( پرسش ) مشخص و روشني، به جمع آوري داده هاي تحقيق بپردازيم. ممكن است روزي تا 16 ساعت سخت مطالعه نموده و فيش بنويسيم، اما بدون داشتن هدف ، نتيجه اي  هم نخواهيم داشت. حاصل چنين كاري فاقد هر گونه جهت گيري علمي است.

l  هر چند داراي اهداف پژوهشي مي باشيم، اما بدون رفع ابهامات موجود وارد مرحله ي گردآوري داده هاي پژوهش شده ايم. ( به مرحله ي « پرورش محتوايي پرسش پژوهش » كه در ادامه بيان مي شود مراجعه نماييد. ) مرحله ي نگارش طرح تحقيق، محل مناسبي  براي حل كردن ابهامات موجود نمي باشد. لذا تا پيش از رفع هر گونه ابهام در مسأله ي تحقيق و همچنين تا پيش از نگارش طرح تحقيق كامل و منسجمي وارد مرحله ي گردآوري داده هاي پژوهش نشويد.

l   سر هم بندي كردن: اول تحقيق را مي نويسيم، سپس منابع حرف هاي خود را پيدا مي كنيم. چنين عملي فاقد هر گونه تعهد اخلاقي و ارزش علمي است.

 

مراحل آماده سازي طرح تحقيق:

نگارش طرح تحقيق يك رساله ي دانشگاهي، مرحله ي نهايي از فرايند مطالعاتي وسيع تري است كه در پيوند متقابلي با يكديگر قرار داشته و قابل تفكيك از يكديگر نمي باشند. مراحل فوق عبارتند از:

1. مرحله ي موضوع يابي.

2. مرحله ي پرورش محتوايي پرسش پژوهش.

3. مرحله ي عملياتي كردن پرسش پژوهش در قالب نگارش طرح تحقيق.

 

الف ـ مرحله ي موضوع يابي:

در اين زمينه به نكات زير توجه نماييد.

1. موضوع يابي اولين مرحله در آماده سازي طرح تحقيق مي باشد.

تا فرايند موضوع يابي را طي ننموده ايد وارد نگارش طرح تحقيق نشويد. اين امر مستلزم درگير شدن عملي دانشجو با موضوع پژوهش است. هيچگاه اولين پيشنهاد موضوع را به منزله ي آخرين پيشنهاد تلقي ننماييد. هيچگاه بدون شناخت كامل توانايي هاي خويش، مبادرت به انتخاب موضوع پژوهش نكنيد. به جهت بيان اهميت موضوع به دو مثال زير توجه نماييد:

يكي از بهترين شيوه هاي موضوع يابي قرار گرفتن در متن چالش هاي فكري ( مانند مطالعه ي مناظرات بين مذاهب و اديان ) است. به عنوان مثال در سمينار « سعادت از ديدگاه متفكران مسلمان و آلماني » كه در تاريخ 16 اسفند ماه 1363 در انجمن حكمت و فلسفه ي اسلامي در تهران برگزار شد، يكي از شرق شناسان آلماني به نام « هانس كونگ » در ضمن سخنراني خود ، رسالت و نزول وحي الهي به پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم را پذيرفته ولي در قبال نزول وحي بر آن وجود مقدس ( ص ) چنين نظري را ارائه نمود: « آنچه وحي شده است، معاني بوده و انتخاب الفاظ براي ارائه ي آن معاني به اختيار خود او بوده است، نه اينكه خود الفاظ همه به او وحي شده باشد. » [2]

 اگر چه اعتراف اين شرق شناس آلماني به نبوت پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم قابل توجه است، اما تفسير وي از « وحي » دربردارنده ي پيامدها و تبعات نادرست فكري خواهد بود. اين مسأله ي پرسش برانگيز مي تواند دستمايه ي يك پژوهش دانشگاهي حتي در ابعاد وسيع تري از ديدگاه هاي شرق شناسان درباره ي مسأله ي وحي گردد، اما لازمه ي موفقيت آن وجود حداقل دو شرط مهم مي باشد: 1. دانشجو علاقمند به بررسي آن باشد. 2. نيز از نظر علمي وي  قادر به برقراري ارتباط با متون مربوطه باشد. در غير اين صورت پيشنهاد فوق، پيشنهاد مناسبي در انتخاب موضوع نخواهد بود.

يا ممكن است كه در تابلوي اعلانات يك مؤسسه ي آموزشي، موضوعي تحت عنوان « بررسي روايات مربوط به تحريف قرآن در منابع روايي اهل سنت » به دانشجويان پيشنهاد شود. اما صرف قبول يك پيشنهاد، به معناي انجام موضوع يابي نيست. به عبارت ديگر لازم است تا پيشنهادهاي مختلف را در چارچوب موضوع يابي بررسي كنيد. موضوع يابي خود يك پژوهش است و نمي توان آنرا با انتخاب عناوين كلي پيشنهادي ( كه برغم راهگشايي مبهم مي باشند. ) به كناري نهاد. تا پيش از ارزيابي توانايي ها ي خود و نيز بررسي قابليت هاي مطالعاتي موضوعات فراروي خويش، از انتخاب آنها خودداري نماييد. صرف پيدايش احساسي مثبت در قبال يك مساله، لزوما به معناي مناسب بودن آن براي پژوهش نمي باشد.

2. فرايند موضوع يابي، فرايند پرسش يابي است.

مرحله ي موضوع يابي زماني به پايان مي رسد كه موضوع انتخاب شده به يك « پرسش » تبديل گردد. تا زماني كه نتوانيد موضوع انتخابي خود را به شكل پرسش بيان نماييد، فاقد مساله اي براي پژوهش خواهيد بود. يكي از اشتباهات رايج ناشي از غفلت از اين نكته ي مهم است  كه عنوان پژوهش از پرسش ساخته مي شود و نه آنكه اول عنوان پژوهش را ساخته و سپس به طرح پرسش خود بپردازيم. به عنوان مثال اگر چه تمامي پرسش هاي زير  به نوعي به مسأله ي « بررسي روايات مربوط به تحريف قرآن در منابع روايي اهل سنت »، مي پردازند، اما هر پرسشي با اتخاذ جهت گيري متمايزي به پژوهش، عنوان خاص خود را مي طلبند:

« وجوه اشتراك و افتراق روايات مربوط به تحريف قرآن ميان منابع روايي شيعه و اهل سنت چيست؟ »

« نتايج اعتقادي و عملي پذيرش روايات مربوط به تحريف قرآن در منابع روايي اسلامي چيست؟ »

« اهداف سياسي گسترش روايات مربوط به تحريف قرآن در منابع اهل سنت در دوران حكومت بني اميه چه بوده است؟ » [3]

يا به عنوان مثالي ديگر به اين پرسش ها كه همگي به نوعي به موضوع « بررسي جسم انگاري خدا از ديدگاه وهابيت »  باز مي گردند توجه نماييد. هر يك از اين پرسش ها جهت گيري خاصي را به پژوهش داده و عنوان خاص خود را مي طلبند:

« ديدگاه وهابيت درباره ي جسم انگاري خدا چيست؟ »

« آيا ميان اسرائيليات و گسترش جسم انگاري خداوند در فرقه ي وهابيت رابطه اي موجود است؟

« آيا ميان ظاهرگرايي در تفسير قرآن با جسم انگاري خدا در تفاسير وهابيت رابطه اي موجود مي باشد؟» [4]

3.  فرايند موضوع يابي خود بر پايه ي دو پژوهش مهم و ضروري واقع شده است:

الف ـ خود شناسي ب. موضوع شناسي.

پيش از انتخاب نهايي موضوع، با دقت به اين پرسش ها پاسخ دهيد:

الف ـ پرسش هاي مربوط به خودشناسي:

˜  علاقه ي معطوف به تخصص من در چه حوزه ي مطالعاتي است؟ [5]

˜   توانايي هاي من در حوزه ي پژوهش در چه زمينه هايي مي باشد؟

توجه: مرحوم علامه محمد تقي جعفري ( ره ) مي گويد: « هر كاري كه آگاهانه از يك انسان صادر مي گردد، نيازمند اشتياق جدي براي وصول به هدفي است كه براي انسان داراي انگيزش مي باشد. » [6]

ب ـ پرسش هاي مربوط به موضوع شناسي:

˜   در زمينه ي مورد علاقه من چه موضوعاتي وجود دارد؟

˜   تا كنون در زمينه ي مورد نظر چه كارهايي انجام يافته است؟ ( مطالعه ي متون تحقيقاتي پيشين )

˜   با توجه به مطالعه ي متون تحقيقاتي پيشين، انجام چه پژوهشي مرزهاي علمي را گسترش مي دهد؟

پس از يافتن علاقه ي تخصصي خود، پيشنهاد هاي مختلف در حوزه ي مورد علاقه تان را جمع آوري نماييد. به كتابخانه برويد. آخرين آثار عرضه شده در زمينه ي مورد نظر را مطالعه كنيد. در اين خصوص به مجلات تخصصي دانشگاهي توجه ويژه اي نماييد. [7] همچنين از افراد مطلع و صاحبنظران و پژوهشگران علاقمند به موضوع مورد نظر پرس و جو نماييد. موضوعات خوب و مورد نياز جامعه بدون زحمت و انجام مطالعات گوناگون پيدا نمي شوند. خانم دكتر طاهره صفار زاده در نگارش اثر خود تحت عنوان « ترجمه ي مفاهيم بنيادي قرآن مجيد ( فارسي و انگليسي ) » به صورتي هدفمند و مستمر مطالعات قرآني خود را با علاقه اي دروني دنبال نموده و به نكات بسيار آموزنده اي اشاره دارد:

« سعي من در تاليف اين كتاب معرفي اهميت شناخت اسماء الحسني و ديگر مفاهيم بنيادي قرآن مجيد بوده است. زيرا در هيچيك از آثار پيشينيان و معاصران كوششي به مقصد شناساندن ارتباط اسماء الهي با آيات قرآن نيافتم  ....  سرمايه ي اصلي من در اين سير و سفر علمي كه رد پايي براي اطاعت و دنبال كردن در پيش روي خود نمي ديدم، توكل به خداوند داناي توانا و اتكا به الهامات الهي بود. ابزار كار عبارت بودند از حدود سي سال مطالعه ي مشتاقانه و پژوهشگرانه توأم با يادداشت برداري از تفاسير كشف الأسرار، ابوالفتوح، مجمع البيان، مواهب عليه، منهج الصادقين، طبري، سورآبادي، نسفي، كمبريج، الميزان، نمونه و آثار مفسران و مترجمان معاصر ....  ابزار مؤثر ديگر در تاليف اين كتاب و ترجمه ي قرآن به دو زبان اينها بودند: بيش از چهل سال كار با قلم همراه با پژوهيدن و تمرين براي كاربرد واژه در شعر و نثر، حدود چهل سال آشنايي با زبان انگليسي از تحصيل دانشگاهي تا تدريس دانشگاهي به ويژه نوزده سال تدريس نقد عملي ترجمه در دانشگاه هاي كشور و نيز دوازده سال ويراستاري كتابهاي علمي به زبان انگليسي. ... » [8]

متن فوق نشان از علاقه ي نويسنده، مناسبت انتخاب پژوهش با تخصص او و توجه وي به انتخاب موضوعي است كه به جهت كم كاري ديگر نويسندگان، نياز به انجام آن مشهود بوده است. حال در نظر بگيريم كه شخصي توانايي ترجمه ي آيات الهي را به زبان  فارسي و زبان انگليسي نداشته باشد، آيا وي مي تواند چنين پژوهشي را انجام دهد؟ يا فردي كه توانايي بالايي در امر ترجمه داشته، اما به صورت تخصصي علاقمند به انتخاب متوني در حوزه ي تاريخ اسلام است. آيا اجبار وي به انجام پژوهشي ديگر منجر به كسب نتيجه ي بهتري به نسبت  انتخاب دروني و مشتاقانه ي او خواهد شد؟

ب ـ مرحله ي پرورش محتوايي پرسش پژوهش:

پيش از آنكه پژوهش به معناي يافتن پاسخ پرسشي باشد، يافتن « خود » پرسش است. عدم  توجه به اين نكته يكي از مهم ترين مشكلات مربوط به توليد علم در كشورمان مي باشد. همانگونه كه بدون انجام تحقيق نمي توان به پاسخ پرسش رسيد، يافتن پرسش مناسب نيز بدون انجام پژوهش ميسر نخواهد بود و چنانكه بيان شد، مرحله ي موضوع يابي زماني به اتمام مي رسد كه موضوعات مورد علاقه و در حد توان خود را به صورت پرسش مطرح نموده باشيم. اين مساله، مستلزم توجه بيشتري به مطالعه ي پيشينه ي تحقيق است. بدون در اختيار داشتن تصوير مناسبي از گذشته، نمي توان پژوهشي را به منظور كمك به ارتقاي سطح دانش در آن رشته بنا نمود.

پس از اتمام مرحله ي « موضوع يابي » وارد مرحله ي پرورش محتوايي پرسش انتخابي تحقيق خود مي شويم. علت انجام آن زدودن هر گونه ابهامي در حين نگارش طرح تحقيق است. مشكل بسياري از دانشجويان به اين مساله باز مي گردد كه ايشان بدون رفع ابهام از پرسش تحقيق وارد نگارش طرح تحقيق مي شوند. حل ابهامات موجود، پيش از نگارش طرح تحقيق است و نه همزمان با نگارش آن. متأسفانه در برخي از دانشگاه ها مشاهده مي شود كه دانشجو پس از اتمام نگارش رساله ي خود، در زمينه ي طرح تحقيق خويش ( و حتي پرسش تحقيق ) ابهامات بسياري داشته است و از اين رو پژوهش وي فاقد انسجام و هماهنگي لازم بوده است. گاه ديده مي شود كه دانشجو به رغم پايان نگارش رساله ي خود، هنوز هم در كليات طرح تحقيق خود داراي ابهامات بسياري است. چنين تحقيقي هيچگاه قادر به برقراري نظامي هماهنگ و منسجم ميان اجزاي خود نخواهد بود. به جهت رفع اين مشكل، پرسش هاي زير را در قبال پرسش اصلي تحقيق خود مطرح نماييد:

1.    پرسش انتخابي مذكور ناظر به كسب چه نوع معرفتي است؟

2.     پرسش فوق چه منابعي را مي طلبد؟

3.     ماهيت پرسش طرح شده، به جهت رسيدن به پاسخ خود، چه روشي را مي طلبد؟

4.     ( با توجه به پيشينه ي تحقيق ) نسبت و جايگاه  پرسش ما با پرسش هاي ديگر محققان چيست؟

5.    آيا پرسش انتخابي، مستلزم پاسخ به پرسش هاي مقدم بر خود مي باشد؟

6.   آيا مي توانيد پاسخي اوليه ( با احتمال بيش از پنجاه درصد ) براي اين پرسش ارائه نماييد؟

7.     آيا حذف اين پرسش منجر به خللي در پژوهش هاي قرآني مي گردد؟

در اين زمينه به نكات زير توجه نماييد:

مشخص نماييد كه پژوهش شما از زمره ي چه پژوهش هايي به شمار مي رود؟ ،

توصيفي است يا تحليلي؟ آيا متوجه هست هاست و يا بايدهاست؟ بنيادي است يا كاربردي و يا توسعه اي؟  برخي پرسش ها عمدتا ماهيت نظري داشته و پژوهش ما را به تحقيقات بنيادين سوق مي دهند، اما برخي ديگر ماهيتي كاربردي و عملي دارند. برخي از پرسش ها عمدتا به پژوهش هاي كمي و برخي ديگر به پژوهش هاي كيفي باز مي گردند. همچنين به بررسي سطوح تحليل پرسش خود ( خرد / متوسط / كلان ) بپردازيد.

مشخص نماييد كه براي پاسخ به اين پرسش با چه نوع منابعي در جمع آوري داده ها سروكار داريد: منابع اصلي مرتبط با پرسش خود را شناسايي نماييد. اگر دسترسي به منابع درجه ي اول آن نداريد، شايد بهتر باشد كه از ادامه ي كار منصرف گرديد.

توجه: هيچگاه تحقيق خود را بدون بررسي كافي در خصوص منابع پژوهش خود آغاز ننماييد. نيز هيچگاه تحقيق خود را به كتاب هاي غير علمي كه اصولا در طبقه بندي منابع مطالعاتي قرار نمي گيرند وابسته نسازيد. حداقل معيارهاي علمي بودن يك اثر مكتوب عبارتند از:

1.  ميزان دقت نويسنده، رعايت شيوه ي استدلال علمي مناسب،

2.   آشنايي مناسب نويسنده با سابقه ي علم مورد بحث،

3.    و استفاده از مدارك و منابع دست اول

 تا زماني كه پرسش اصلي پژوهش خود را از نظر روش پژوهش علمي تحليل نكرده ايد وارد نگارش طرح پژوهش نشويد. به عنوان مثال « محمد بن موسي بابا عمي » در كتاب خود ( در اصل رساله ي دانشگاهي ) تحت عنوان « مفهوم الزمن في القرآن الكريم » [9]  به جهت يافتن پاسخ خود درباره ي چيستي مفهوم زمان در قرآن، اينگونه روش پژوهش رساله ي خود را تحليل مي نمايد. [10]

الف ـ ابتدا ماده ي زمان در قرآن كريم را « استقراء » كرده ،

ب ـ سپس ، با توجه به قاعده ي منطقي « الحكم علي الشيء فرع عن تصوره » اصطلاحات به دست آمده را تشريح نموده

ج ـ و در ادامه به تحليل روابط منطقي موجود ميان آنها مي پردازد.

توجه شود كه نويسنده در بخش اول ، با مشكل استقراء و نحوه ي آن مواجه بوده و در دو بخش ديگر مساله واجد بعد تفسيري مي گردد. تا در اين زمينه ها تامل ننموده ايد، پرسش خود را در قالب طرح تحقيق تشريح ننماييد.

از سوي ديگر در طرح پرسش تحقيق نيازمند توجه به تحقيقات پيشين مي باشيم. پيش از انجام پژوهش بايد بدانيم كه تا كنون چه سئوالاتي مطرح شده است. با اين كار:

1.  حدود موضوع تحقيق  مشخص مي شود. ( با پرسش تمركز بر مسأله حاصل مي شود. )

2.  جلوي پرسش تكراري گرفته مي شود.

3.  پرسش انتخابي ما در يك چشم انداز وسيع تري از پرسش هاي موجود ادراك مي گردد. [11]

اين مسأله كه آيا پرسش انتخابي ما مورد توجه ديگر انديشمندان بوده است و يا آنكه اساسا پرسشي نوين مي باشد، مساله اي بدون اهميت نيست. ضمن آنكه بسياري از متفكران بزرگ، با طرح پرسش هاي مهمي پيشنهادهاي خوبي به پژوهشگران ديگر ارائه نموده اند. يافتن اين پرسش ها تنها از طريق توجه به پيشينه ي تحقيق ميسر مي گردد. در اين مرحله ممكن است كه پرسش تحقيق خود را نيز تغيير دهيم.

همچنين برخي از پرسش ها بر پايه ي پاسخ به ديگر پرسش ها بنا نهاده شده اند. به عنوان مثال اين پرسش كه تفاوت ديدگاه مرحوم علامه طباطبايي و مرحوم آيت الله سيد محمد باقر صدر پيرامون تأويل قرآن چيست؟ مبتني بر يافتن پاسخ حداقل دو پرسش زير است:

1.  ديدگاه علامه طباطبايي درباره ي تاويل قرآن چيست؟

2.  ديدگاه آيت الله سيد محمد باقر صدر درباره ي تاويل قرآن چيست؟

همچنين بسياري از پرسش هاي كاربردي مبتني بر پرسش هاي پايه اي هستند. پيش از آنكه درصدد تأمل بر چگونگي عملي ساختن سنت هاي پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم در جامعه و نحوه ي قرار گرفتن آن در فرايند جامعه پذيري كودكان خود باشيم، مي بايد « سنت پيامبر اكرم » را به دقت شناخته و تشريح نماييم. ( دقت شود. )

ج ـ مرحله ي عملياتي كردن پرسش پژوهش:

مشكل اصلي دانشجويان در نگارش طرح تحقيق، اين است كه ايشان بدون انجام مرحله ي پيشين، به يكباره وارد نگارش طرح پژوهشي شده و ناگهان خود را با دهها مشكل نظري مواجه مي بينند. در اين حالت نگارش طرح پژوهشي از همان ابتدا محكوم به شكست است. لذا

1.   موضوع يابي خود را به پرسش منتهي ساخته،

2.  محتواي پرسش پژوهش خود را پرورانده و سپس

3.  به نگارش طرح تحقيق بپردازيد.

هر تحقيقي طرح تحقيق متناسب خود را مي طلبد. از اين رو نمي توان و نبايد طرح تحقيق واحدي را به تمامي انواع پژوهش ها تعميم داد. با يادآوري اين نكته، در اين بخش يكي از شيوه هاي نگارش طرح تحقيق را پيشنهاد مي نماييم:

بخش هاي يك طرح تحقيق

طرح پژوهشي خود را به ترتيب در سه بخش زير طراحي نماييد:

الف ـ كليات نظري طرح پيشنهادي:

شامل:

1.   بيان مساله

2.   مرور تحقيقات پيشين

3. پرسش ها 

4.فرضيه ها ( در صورت دارا بودن )

5.  متغيرها ( در صورت دارا بودن آنها )

6.   تعاريف

7.   سازماندهي تحقيق

ب ـ روش شناسي:

شامل:

1.  نوع پژوهش

2. نوع روش شناخت علمي بكار رفته در پژوهش

3. ابزار گردآوري داده ها

4. پيش فرض ها

5.   محدوده ها و محدوديت ها

ج ـ اهميت بررسي:

شامل:

1.  كاربرد پژوهش

2.  مخاطبان پژوهش

3.  نوآوري هاي پژوهش

در اين زمينه چند ملاحظه ي اساسي الزامي است:

آ‌.   توصيه مي شود كه دانشجويان، طرح تحقيق رساله هاي دفاع شده را به شيوه اي نقادانه مطالعه نمايند. . به منظور انجام اين كار كافي است تا با مراجعه به دانشگاه، رساله هاي ممتاز مقاطع بالاي تحصيلي را در رشته ي مورد نظرتان مرور نماييد. نكات قابل توجه در آن رساله ها را يادداشت نموده و دستاورد آنرا در پژوهش خود مورد استفاده  قرار دهيد. با آگاهي از نقاط ضعف كارهاي قبلي مي توان امكانات نگارش طرح تحقيق خود را گسترش داد. برخي از پژوهشگران، نقاط ضعف متداول طرح هاي پژوهشي را در شش محور خلاصه نموده اند. اين محورها را با پژوهش خود مورد مطالعه قرار دهيد:

1.    مساله، بي اهميت است. ( مساله اي حاشيه اي است تا اصلي، شايسته ي پشتيباني مالي نمي باشد، دربردارنده ي آگاهي جديدي نمي باشد. )

2.  حدود مساله مشخص نشده است. ( تمركز بر مساله موجود نيست، منطقا نويسنده نمي تواند در ابعادي چنين وسيع به مطالعه بپردازد. )

3.   اهداف، فرضيه ها و سئوال ها بيش از حد گسترده تبيين شده اند. ( كلي گويي منجر مي شود كه مسأله ي تحقيق پيش از آنكه واقعي جلوه نمايد، امري آرماني و بدون قابليت عملي در نظر گرفته شود. كلي گويي منجر مي شود تا خواننده نتواند مراد از فرضيه ها و اهداف را در يابد. )

4.   روش فاقد جزئيات است. ( روش كاملا تشريح نشده است. )

5.    از يك طرح ساده براي بررسي يك مسأله ي پيچيده استفاده شده است. ( طرح پژوهش متناسب با مساله نيست. )

6. عدم بررسي متغيرهاي مساله و يا حذف نابجاي برخي از آنها. ( نويسنده بايد نشان دهد كه از وجود متغيرهاي نامربوط دخيل در بررسي آگاه است و توضيح دهد كه چگونه مي خواهد آنها را در طرح خود بگنجاند. ) [12]

ب‌.   نگارش طرح پژوهش نيازمند چندين بار ويرايش است. هيچگاه اولين كار خود را آخرين كار خود قلمداد ننماييد. ( حتما ) به منظور ارزيابي طرح تحقيق خود، نوشته ي خود را در معرض نقد افراد آگاه و علاقمند قرار دهيد. يكي از مهم ترين اشتباهات دانشجويان به عدم مشورت سازنده با دوستان علاقمند به موضوع  در زمينه ي طراحي طرح پژوهش باز مي گردد. نگارش طرح پژوهش پس از انتخاب موضوع تحقيق و اطلاع از پرسش و مسأله ي خود مي باشد. بنابراين تا زماني كه پرسش تحقيق خود را نشناخته و حوزه ي كلي و جزئي مطالعه ي خود را  مشخص نكرده ايد وارد نگارش طرح تحقيق نشويد.

پ‌. اجزاي طرح پژوهش نيازمند وجود هماهنگي مي باشند. بايد پرسش و پاسخ شما كاملا به هم مربوط باشند. به عنوان مثال در قبال اين پرسش كه « چه تفاوتي ميان مأخذ حكم فقيه با حكم قاضي موجود است؟ » نمي توان اين فرضيه را بيان نمود كه « مأخذ حكم فقيه با حكم قاضي در فقه شيعه با يكديگر متفاوت مي باشند. » زيرا هدف از فرضيه پاسخ پرسش است و نه تكرار آن و پرسش و پاسخ بايد به گونه اي مرتبط با يكديگر قرار گيرند كه سكوت بر آن جايز باشد. يعني انسان مطلع با شنيدن پرسش و پاسخ عرفا آنها را در ارتباط با هم بيابد. ( هر چند كه مي تواند از لحاظ مفهومي پاسخي نادرست به پرسش باشد. ) [13] حال به تناسب ميان پرسش، فرضيه و عنوان اين پژوهش توجه نماييد:

عنوان پژوهش: « بررسي تاثير استفاده از وسايل كمك آموزشي بر پيشرفت يادگيري قرآن كريم دانش آموزان پسر مدارس راهنمايي تهران ـ 1380

پرسش پژوهش: آيا ميان استفاده از وسايل كمك آموزشي قرآن كريم با پيشرفت تحصيلي دانش آموزان پسر مدارس راهنمايي تهران ( در سال 1380 ) رابطه ي علي موجود است؟

فرضيه: ميان استفاده از وسايل كمك آموزشي قرآن كريم با پيشرفت تحصيلي دانش آموزان پسر مدارس راهنمايي تهران ( در سال 1380 ) رابطه ي علي موجود است

متغيرها: متغير مستقل ( تاثيرگذار ) استفاده از وسايل كمك آموزشي / متغير وابسته ( تاثير پذير ) پيشرفت تحصيلي دانش آموزان

عنوان پژوهش شما بايد بيانگر همان موضوعي باشد كه مي خواهيد در بيان مساله طرح نماييد. متغيرهاي شما بايد دقيقا همان متغيرهايي باشند كه در فرضيه ي  پژوهش تحليلي شما به كار رفته است واژگان تعاريف انتخابي شما بايد همان واژگاني باشند كه در پرسش و فرضيه ي شما به كار رفته اند. ( واژگاني تعريف نشوند كه اصلا ربطي به پژوهش مربوطه ندارند. ! ) ميان انتخاب محدوده ي پژوهش با محدوديت هاي فرا روي شما بايد تناسبي موجود باشد. ( سنگي را بر نداريم كه خود اعلام مي كنيم قادر به پرتاب آن نمي باشيم. ) و همه ي اين مسايل نيازمند هماهنگي با يكديگر مي باشند. هر چه اين هماهنگي بيشتر باشد، بر جنبه ي زيبايي شناسي كار شما افزوده خواهد شد.

 

نگارش عنوان پژوهش:

 الف ـ پيش تر بيان كرديم كه تا زماني كه از « پرسش تحقيق » خود اطلاعي نداريد وارد ساخت عنوان پژوهش نشويد.

ب ـ با توجه به عرف رساله هاي پژوهشي بهتر است كه عنوان تحقيق از 16 كلمه فراتر نرود.

ج ـ در ساخت عنوان پژوهش از رساترين واژگان استفاده نموده و از حاشيه روي بپرهيزيد واژگان بكار رفته در عنوان بايد « تخصصي » و مرتبط با اصطلاحات دقيق علمي تنظيم گردد.

در صورتي كه مطالعه واجد جنبه ي  « مقايسه اي » ( ميان دو نظريه، دو اثر، دو پديده و ... ) باشد، عنوان منعكس كننده ي طرفين و وجه مقايسه باشد. مانند:

« بررسي مقايسه اي عوامل پيشرفت و انحطاط جوامع در انديشه ي امام خميني و علامه طباطبايي »

د ـ عنوان ساخته شده را به دوستانتان بگوييد. سپس بررسي كنيد كه آيا آنچه آنها دريافته اند، همان مراد شما بوده است؟ يادتان باشد كه عنوان در فهرست هاي كتابشناسي قرار مي گيرد. بهترين عنوان پژوهش، عنواني است كه مخاطب خود را به سرعت به اصل موضوع منتقل نمايد. ( نياز به حضور فيزيكي پژوهشگر! و يا مطالعه ي تفصيلي پژوهش نباشد. )

ح ـ يك عنوان خوب بايد بتواند محدوده ي تحقيق را به روشني بيان نمايد. ( محدوده ي  موضوع ، محدوده ي مكاني ، محدوده ي زماني ) در صورت لزوم مي توان از عنوان فرعي در داخل دو قوس (   ) و حروف ريزاستفاده نمود.

 نگارش بيان مسأله:

الف ـ در بخش بيان مسأله به تشريح پرسش اصلي پژوهش خود مي پردازيم. كسب چه معرفتي براي ما مطرح است؟ و جايگاه اين معرفت در قبال كارهاي انجام يافته كجاست؟

ب ـ همواره به ياد داشته باشيد كه اگر چه خود شما از موضوع با خبريد، اما آنرا براي خواننده اي مي نويسيد كه از طرح ذهني شما بي اطلاع مي باشد. لذا قدم به قدم جلو برويد.

ج ـ پرسش اصلي خود را در نظر بگيريد. آنرا حداقل در ده سطر توضيح دهيد. اين پرسش به چه معناست؟ در نگارش بيان مساله به مخاطب خود نشان دهيد كه به موضوع كاملا آگاهي داريد. بعد از اشاره اي مختصر به آنچه تا كنون صورت گرفته است ( ادبيات موجود ) ويژگي ها و مشخصات كار خود را در عباراتي كوتاه و با معنا بيان نماييد.

د ـ پس از نگارش اين بخش آنرا به دوستانتان نشان داده و از ايشان بخواهيد تا آنرا مورد مطالعه قرار دهند. آيا آنچه آنها از نوشته ي شما متوجه مي شوند، همان مراد و منظور ذهني شما بوده است؟ آيا آنها متوجه مراد شما مي شوند؟ در صورت منفي بودن پاسخ، تلاش نماييد تا مواردي را كه منجر به ابهام در درك مساله و يا خروج از آن مي گردد، شناسايي و بر طرف نماييد.

مرور تحقيقات پيشين:

الف ـ تنها بر مهم ترين و شايسته ترين پژوهش هاي مرتبط با پژوهش خود متمركز شويد.

ب ـ اين بخش صحنه ي فضل فروشي نيست. به ارائه ي تنها اطلاعاتي بپردازيد كه مستقيما به موضوع مربوط مي شوند.

د ـ تحقيقات پيشين را با ترتيب موضوعي به صورتي تخصصي و كاربردي بيان نماييد. به عنوان مثال در پيشينه ي تحقيقي درباره ي مفهوم زمان در قرآن به چهار دسته مطالعات اشاره شده است:

1.    مطالعات كلامي

2.   مطالعات فلسفي ( كلاسيك / معاصر )

3. مطالعات ستاره شناسي.

4.   مطالعات روانشناسي. [14]

توجه: از لحاظ كار پژوهشي، بررسي پيشينه ي تحقيق مقدم بر تدوين طرح تحقيق است. اما از نظر ارائه ي گزارش در رساله ي پژوهشي مي تواند پس از طرح تحقيق قرار گيرد. هر چه گزارش ما از پيشينه ي تحقيق جامع تر باشد، ضريب اطمينان به پژوهش ما بيشتر خواهد بود. مراد از پيشينه ي تحقيق ، رسيدن به پاسخي براي اين پرسش هاست: آيا در زمينه مورد نظر قبلا كاري انجام شده است؟ آيا پژوهشگران قبلي همان مساله را تشخيص داده اند؟ چگونه به حل مساله پرداخته اند؟ چه جنبه هايي از مساله به اندازه ي كافي پرورانده نشده است؟

مطالعه ي ادبيات نظري و سوابق پژوهشي مرتبط با مساله براي محقق فوايد بسياري را به همراه دارد:

1.   اشراف بر موضوع تحقيق

2.    جلوگيري از دوباره كاري

3.   آشنايي با مفاهيم و اصطلاحات مشابه در ديگر تحقيقات

4.   شناسايي روابط علت و معلولي

بهتر است كه بخش پيشينه ي تحقيق در صورت  داشتن حجم بالاي مطالب آن ـ به صورت فصلي مجزا ، پس از طرح تحقيق آورده شود. در اين صورت اين بخش بر دو قسم است:

الف ـ كتاب شناسي مهم ترين آثار موجود. در زمينه ي مد نظر چه آثاري موجود است. مي توان آنرا فهرست وار و با ترتيب الفبايي بيان نمود.

ب ـ بيان خلاصه اي از مهم ترين نظريه هاي ياد شده.

شرايط يك پرسش و فرضيه ي مناسب:

شرايط يك پرسش خوب عبارت است از:

1.   تا حد امكان پرسش واجد امري مجهول باشد. ( تا اصولا بحث پيرامون آن عبث نباشد. )

2.  مجهول آن به شكل مناسبي معين و محدود شود. ( تا ذهن متوجه اصل موضوع شود. )

3.    پرسش بر پايه ي شناختي مناسب و آگاهانه قرار داشته باشد.

توجه داشته باشيد كه:

الف ـ همه ي پژوهش ها داراي پرسش مي باشند. اما برخي از پژوهش ها دربردارنده ي فرضيه ي اوليه مي باشند.

ب ـ در پژوهش اصل بر پرسش محوري است و نه فرض گروي،

اما ويژگي هاي يك فرضيه ي خوب عبارتند از:

1.   پاسخ صريح پرسش اصلي پژوهش باشد.

2.  جمله ي خبري و به صورت مثبت بيان گردد. ( مي تواند در اسلوب قانون محدود شده نيز استعمال گردد. )

3. از ساختاري شفاف، ساده و قابل فهم برخوردار باشد.

4.  از اصطلاحات علمي به شكلي دقيق و هدفمند استفاده شود.

5.   قابل بررسي با روش معتبر و مناسب خود باشد.

6. در پژوهش هاي تحليلي متضمن روابط علي و معلولي مد نظر باشد.

7.  ( در صورت لزوم ) فرضيه ي خود را بنا بر متغيرهاي مكمل به ديگر فرضيه ها پيوند دهيد.

تعاريف پژوهش:

در اين بخش واژگان اصلي پژوهش خود ( به ويژه اصطلاحات موجود در پرسش تحقيق، فرضيه و عنوان پژوهش ) را به صورت زير تعريف نماييد.

1.   واژگان اصلي تحقيق خود را در يك فهرست بياوريد. ( در اثناي پژوهش، ممكن است كه بر تعداد آنها افزوده گردد. )

2.   ابتدا معناي لغوي آنها را و سپس معناي اصطلاحي شان را، با استفاده از منابع و روش متناسب، فهم نماييد.

3.    هيچگاه بخش تعاريف را به مجموعه اي از نقل قول هاي به هم چسبيده مبدل ننماييد. ابتدا مسايل را فهم نموده و سپس بيان نماييد. اگر بتوانيد موضوعي را از نوشته ي خود حذف نماييد و در ساختار مفهومي مباحث شما خللي ايجاد نگردد بحثي زايد در پژوهش شماست. توجه كنيد كه نيازي به پر حجم كردن بي مورد پژوهش نداريم. ملاك اصلي كيفيت كار است.

4.  تنها به مواردي بپردازيد كه مرتبط با پژوهش شماست يكي از مشكلات دانشجويان در اين بخش به عدم توجه به اين نكته باز مي گردد كه منجر به تبديل حواشي بحث به متن اصلي مي شود.

5.   در پايان تعريف، حتما تعريف منتخب  تحقيق خود را به همراه حداقل دو مثال بيان نماييد. از اين طريق، پژوهش خود را بين ذهني مي نماييد.

محدوده ي تحقيق بر پايه ي محدوديت هاي فرا روي پژوهشگر:

الف ـ معمولا پژوهش هايي كه بيش از اندازه گسترده و يا محدود باشند، فاقد كارايي مناسبي خواهند بود. حتما محدوده ي موضوع پژوهش خود را به دقت روشن نماييد.

ب ـ تعيين محدوده ي پژوهش بدون تعريف و توجه به محدوديت هاي پژوهشگر امكان پذير نمي باشد. هر چه خود را بهتر شناخته باشيم، محدوده ي پژوهش مناسب تري را انتخاب خواهيم نمود. از اين رو به پرسش هاي زير توجه نماييد: آيا داراي زمان كافي در امر پژوهش مي باشيم؟ آيا به كتاب هاي « لازم » براي پژوهش دسترسي داريم؟ آيا مسلط به زبان مورد نياز پژوهش هستيم؟ آيا امكانات مالي متناسب با موضوع انتخابي خود را داريم؟ اينها نمونه هايي از پرسش هاي قابل طرح درباره ي محدوديت هاي پژوهش مي باشند.

ج ـ در برخي از پژوهش ها اشاره به محدوده ي زماني ( مانند مطالعه اي تاريخي در دوران خلافت اموي، ) و مكاني ( مانند مطالعه اي در سطح دبيرستان هاي شهر تهران ) الزامي است.

اگر مطالعه ي شما به بررسي مقايسه اي تفكرات دو مفسر قرآن باز مي گردد، بايد به طور دقيق نام آنها و آثار مورد بررسي آنها را بيان نماييد. توجه داشته باشيد كه مرحوم علامه طباطبايي ( ره ) داراي دهها عنوان كتاب در حوزه هاي مختلف تفسيري، فقهي ، فلسفي و روايي است. اگر رساله ي شما به بررسي ديدگاه هاي ايشان در برخي از آثارشان مربوط مي شود، آنها را به صورت شفاف بيان نماييد. ( ضمن آنكه متوجه تناسب طرفين مورد مقايسه در پژوهش خود باشيد. )

پيش فرض هاي تحقيق

پيش فرض ها عبارت از اصول و پايه هاي كلي اي هستند كه جريان شناخت را متاثر از خويش مي نمايند.  در جريان اين پژوهش چه چيزهايي بديهي و از پيش مسلم تلقي مي گردند. هر چه پيش فرض هاي مورد پذيرش خود را بشناسيم، شناخت بهتري از خود به عنوان يك پژوهشگر و سمت و سوي تحليل هايمان خواهيم داشت. به عنوان مثال پيش فرض هاي تفسير در بيان آيت الله عميد زنجاني عبارتند از:

1.  قرآن كلام خداست.

2.   متن قرآن معجزه است.

3.   قرآن شموليت و جاودانگي دارد.

4.   قرآن داراي خلاقيت است.

5.   براي معضلات انسان و جامعه در قرآن پاسخ و راه حل موجود است.

6.   قرآن موجب تأسيس شريعت است. [15]

لذا با بيان پيش فرض هاي خود، در واقع شرايط فكري حاكم بر خويش را بيان نموده ايد. برخي پيش فرض ها به بديهيات عمومي ( مثلا ميان مسلمانان ) مبدل شده و برخي ديگر از پيش فرض ها شخصي ترند. ممكن است پيش فرض شخصي ( امر مسلم ) در نظر ديگران فرضيه ( امر محتمل ) تلقي گردد. شخصي كه با پيش فرض « صامت بودن » قرآن كريم وارد حوزه ي تفسير كلام الهي مي شود، بسيار متفاوت از مفسراني برجسته چون علامه طباطبايي ( ره ) مي انديشد. كه قرآن را كلامي ناطق مي دانند. [16] اين مثال نشان مي دهد كه بايد در قبال پيش فرض هاي خود در پژوهش بيدار و آگاه باشيم. چرا كه در موارد بسياري بر جهت گيري كلي پژوهش ما تاثير قاطعي بر جاي مي گذارند.  يك محقق در مطالعه ي مفهوم زمان در قرآن، با بيان اين پيش فرض ها به عنوان اعتقاداتش كه به اندازه ي يك چشم بر هم زدني نسبت به آنها ترديد ندارد، آنها را چنين مي شمارد:

1. خداوند متعال خالق زمان و مكان بوده و نسبت بدان داناتر از انسان هاست. 2. خداوند متعال در زمان نمي گنجد و هر گونه پژوهشي در اين زمينه ناكام و نادرست است. 3. قرآن كريم اصلي ترين و تنها منبع شناخت مفهوم حقيقي زمان است. 4. زمان در نزد خداوند بسيار بلند مرتبه بوده و بارها مورد سوگند الهي در قرآن و نيز در احاديث قدسي قرار گرفته است. 5. جز خداوند متعال، همه چيز در تحت سنن هستي قرار مي گيرند و از زمره ي اين سنن زمان مي باشد. [17]

بيان روش و ابزار بكار رفته در تحقيق:

هر تحقيقي روش متناسب با خود را مي طلبد. اعتبار يك پژوهش و در حقيقت اعتبار علم منوط به شيوه ي روش شناخت آن باز مي گردد. اين پرسش كه از چه راهي به پاسخ صحيح پژوهش خويش نايل مي شويم، از زمره ي بنيادي ترين مباحث هر پژوهشي است. علامه عسكري به زيبايي به توصيف روش خود درباره ي بررسي اصول عقايد اسلامي از قرآن پرداخته و با اشاره به آنكه اصول عقايد اسلامي  ـ در كتابش ـ برگرفته از آيات روشن قرآن كريم است، مي نويسد كه در شناخت بهتر تفسير آيات الهي به سه گونه از انواع تفسير قرآن اعتماد نموده است. به جهت آشنايي بيشتر، بخشي از روش شناسي وي را بيان مي نماييم:

1.   تفسير روائي: تفسير آيات به وسيله ي روايات، مانند آنچه سيوطي در تفسير ( الدر المنثور ) و بحراني در تفسير ( البرهان ) خود آورده اند. جز آنكه من، تنها به رواياتي كه صحتش را پذيرفته ام ، اعتماد كرده ام، در حالي كه سيوطي هر روايتي را كه به دستش رسيده، در تفسير خود آورده است. آنگونه كه برخي از روايات منقوله، برخي ديگر را نقض مي كند. بدين سبب پاره اي از رواياتش را در اين كتاب نقد و بررسي كرده ام. در مراجعه به كتاب هاي حديث، احاديث مورد اعتمادم را از همه ي كتب معتبر مسلمانان اعم از صحاح و مسانيد و سنن و غيره بر گرفتم و به اخذ حديث از مكتب خاصي بسنده نكردم. گاهي نيز به بررسي تطبيقي و مقارن بين حديثي با حديث ديگر پرداخته و ديدگاهي را كه بر يكي از دو حديث اعتماد كرده، با رأي ديگر مقايسه و با اشاره به صاحب رأي ، برداشت خود را با آوردن دليل، تقويت و اثبات كرده ام. در فهم و درايت حديث، تا سده ي ششم هجري را برگزيدم. اين روش در مبحث : ( امامان اهل بيت براي شناخت حديث ميزانها نهاده اند ) در جلد سوم معالم المدرستين آمده است.

2.    تفسير لغوي: تفسير آيات با اشاره به معناي واژه ها و اصطلاحات ، بدانگونه كه سيوطي در رواياتش از ابن عباس و غير او آورده است و چون دانشمندان لغوي گاهي با آوردن معناي حقيقي و مجازي كلمه، بحث را به درازا مي كشند، از اين روش دوري گزيدم و آن معنايي را آوردم كه با سياق آيه سازگار است.

3.   تفسير موضوعي.  تفسير آيات يك موضوع در كنار هم، مانند فقهاء كه در تفسيرشان از آيات احكام آورده اند.. هر سه روش تفسيري مذكور، همان روش درستي است كه از امامان اهل بيت عليهم السلام روايت شده است.  چون اكثر آيات قرآن مجيد، بيش از يك مقصود را در خود دارد، از الفاظ آيات فقط آن بخشي را كه ويژه و مربوط به بحث مي شود ، آورده و غير آنرا ترك كردم تا جمع بندي مطالب براي دانشجويان آسان گردد... [18]

l      به آگاهي نويسنده در خصوص روش كارش توجه نماييد.

l    به هماهنگي روشي وي توجه نماييد.

l    به نحوه ي تمركز وي بر موضوع مورد پژوهش و اجتناب از حاشيه روي توجه كنيد.

يكي از اشتباهات رايج دانشجويان اين است كه مباحث روش شناسي خود را با يك عبارت كوتاه مانند « روش ما مطالعه ي كتابخانه اي است » مختصر نموده و هيچ توضيحي را درباره ي شيوه ي مطالعه ي خود و نحوه ي بررسي اسناد پژوهشي شان ارائه نمي نمايند. ( همچنين گاه ديده مي شود كه دانشجو در جايي كه مي تواند از روش هاي تركيبي استفاده نمايد، پژوهش خود را محدود به يك روش خاص نموده است. )

بنايراين توصيه مي شود كه در اين بخش از نگارش طرح تحقيق، ابتدا موضوع يا موضوعات پژوهش خود را مشخص نموده، ( رفتار دانش آموزان يك مدرسه؟ اعراب قرآن؟ ديدگاه علامه طباطبايي؟ اخبار تاريخي؟ تفسير قرآن؟ و ... )  سپس مناسب با موضوع تحقيق، منابع شناختي ايشان را بيان داشته و روش منتخب خود در قبال منابع فوق را بيان نماييد. توجه داشته باشيد كه مهم ترين موارد ارزيابي رساله ي شما به صحت روش انتخابي آن باز مي گردد.

همچنين در اين بخش ابزار و وسايل مورد نياز پژوهش ( و در برخي از پژوهش هاي عملي، نوع پرسشنامه ) بيان مي شود. در جريان پژوهش، اگر از پرسشنامه استفاده كرده باشيد، نمونه اي از آنرا در ضميمه ي كليات طرح پژوهشي بياوريد. ( گاه  نمونه اي از آنرا در پايان رساله ي پژوهشي مي آورند. ) در ادامه نوع مطالعه را بيان نماييد.

اهميت پژوهش:

در بخش سوم طرح تحقيق، ( بخش اول كليات نظري طرح پيشنهادي و بخش دوم روش شناسي بود. ) به بيان اهميت پژوهش خود مي پردازيم. چرا اين پژوهش را انجام مي دهيم؟ چه افراد و يا مؤسساتي از پژوهش ما استفاده مي نمايند؟ آيا پژوهش فوق مورد حمايت سازماني بوده است؟ در صورت پاسخ مثبت، هدف از توجه سازمان مربوطه به اين پژوهش چه مواردي مي باشد؟ توجه داشته باشيد كه هر چه اهداف به درستي مشخص و آگاهانه ( بر اساس نياز جامعه ) در نظر گرفته شوند، بر ارزش پژوهش افزوده خواهد شد.

بهتر است كه دانشگاه ها نگارش بخش تبيين نوآوري پژوهش را رسما بر عهده ي اساتيد راهنما بگذارند. اين مسأله منجر به جدي شدن پژوهش ها و الزام دانشجويان به انتخاب موضوعات اساسي تري خواهد شد.

سازماندهي پژوهش

سازماندهي پژوهش يكي از مهم ترين قسمت هاي پژوهش شماست. در اين زمينه به مسايل زير با دقت توجه نماييد: صرف نظر از صفحات تعريف شده در آيين نامه ي پژوهشي هر دانشكده اي، معمولا پژوهش هاي دانشگاهي را مي توان در يك تقسيم بندي كلي به سه بخش تقسيم نمود.

الف. كليات طرح تحقيق

كليات طرح تحقيق مشتمل بر دو قسمت است:

1.     طرح تحقيق ( بخشي كه اكنون درباره ي آن سخن مي رانيم )

2.      پيشينه ي تحقيق

ب ـ بدنه ي اصلي موضوع مورد بررسي

طراحي اجزاي اين قسمت متناسب با موضوع مورد نظر مي باشد. به عنوان مثال در صورتي كه شخصي درصدد بررسي روش تفسيري مرحوم علامه طباطبايي ( ره ) باشد، مي تواند آنرا در اين بخش ها كه به طبع داراي زير شاخه هاي ديگري خواهند بود، تعريف نمايد. ( توجه نماييم كه سازماندهي پژوهش بايد مبتني بر پرسش پژوهشگر باشد. )

بخش 1. شرح حال زندگي علامه طباطبايي

بخش 2. بررسي روش هاي تفسيري رايج در جهان اسلام در دوران علامه طباطبايي

بخش 3 ويژگي هاي تفسيري علامه طباطبايي

بخش 4. تاثير روش تفسيري الميزان بر سير تفسيرنگاري پس از خود.

ج ـ نتيجه گيري

اين بخش صرفا به بيان نتيجه ي گزارش تحقيق اختصاص داشته و متضمن پاسخ پرسش هاي اصلي پژوهش مي باشد.

توجه: در بخش ضمائم تحقيق كه پيش از  فهرست منابع ( كتابنامه ) آورده مي شود، به اقتضاي مطالب تحقيق، اسناد،جداول، تصاوير، نمونه هايي از پرسشنامه و نظاير آنها بيان مي شوند.

-----------------------------

 [2] محمد تقي جعفري: 1377. تكاپوي انديشه ها. ( تنظيم و تدوين ) علي رافعي. تهران ( چاپ چهارم ) دفتر نشر فرهنگ اسلامي، ج 1، ص 255.  در اين منبع پاسخ مرحوم علامه جعفري به شرق شناس فوق آورده شده است.

 [3] ر.ك: علي كوراني: 1379. تدوين قرآن. ( ترجمه ) سيد محمود عظيمي. تهران ( چاپ اول ) انتشارات سروش با همكاري مؤسسه فرهنگي طه، ص 75 الي 117. ( بررسي تحريف قرآن در منابع سنيها )

 [4]  ر.ك: علي كوراني: 1379. جسم انگاري خدا از نگاه شيعه و سني. ( ترجمه ) سيد محمود عظيمي. تهران ( چاپ اول ) مؤسسه فرهنگي طه، ص 54 الي 73. ( وهابيت و جسم انگاري)

 [5] علامه محمد تقي جعفري ره مي نويسد: « خدمت علماء و فقهاي تشيع به اسلام، يك گرايش و علاقه ذاتي است. يعني آنان در اصول و مباني اسلامي كوشش فراوان مي كنند و بر رواج آن در دنيا علاقمندند و عشق مي ورزند. » ( محمد تقي جعفري: 1377،تكاپوي انديشه ها،  ج 1، ص 494 ) داشتن علاقه دروني به موضوع پژوهش مورد تاكيد همه آثار مربوطه بوده است. به جهت مطالعه نمونه اي از آنها ر.ك: فرامرز رفيع پور:. 1381 موانع رشد علمي ايران و راه حل هاي آن. تهران  ( چاپ اول ) ، شركت سهامي انتشار، ص 187 الي 190. ( مطالعه اين بخش از كتاب فوق به همه دانشجويان توصيه مي شود. ) ، رجاء وحيد دويدري: 2002. البحث العلمي أساسياته النظرية و ممارسته العلمية. دمشق ( الطبعة الاولي )، دارالفكر، ص 403. ، دانالد آري، لوسي چسر جيكوبز: 1380. روش تحقيق در تعليم و تربيت. ( ترجمه ) وازگن سركيسيان و ديگران. تهران ( چاپ اول ) مركز تحقيقات ، مطالعات و سنجش برنامه اي صدا و سيماي جمهوري اسلامي ايران، ص 69. ، محمد سعيد جمال الدين: 2002. مناهج البحث و المصادر في الدراسات الاسلامية و العربية . القاهرة ( الطبعة الخامسة ) ، دار القلم للنشر و التوزيع، ص 42.

 [6]  محمد تقي جعفري: 1377، تكاپوي انديشه ها، ج1، ص 535.

 [7] ر.ك: ترز ال بيكر: 1377. نحوه انجام تحقيقات اجتماعي. ( ترجمه ) هوشنگ نايبي. تهران ( چاپ اول ) انتشارات روش، ص 125 وي منابع موضوع يابي را عبارت از منابع منتشر شده ( كتاب، مجلات، نشريات، روزنامه ها )، طرح هاي تحقيق جاري، مجموعه اطلاعات از قبل موجود به همراه ياري محققان ذيربط كه در زمينه موضوع مورد نظر كار كرده اند، افراد خودي كه با محيط يا موردهاي تحقيق آشنا هستند و دوستان روشنفكر كه محقق مي تواند به راحتي پاي صحبت پربار آنها بنشيند، مي داند.

 [8]  طاهره صفار زاده: 1380. ترجمه ي مفاهيم بنيادي قرآن مجيد. ( فارسي و انگليسي )، تهران ( چاپ دوم ) مؤسسه فرهنگي جهان رايانه كوثر، ص13 و 14 .

 [9] محمد بن موسي بابا عمي: 2000. مفهوم الزمن في القرآن الكريم. بيروت ( ط 1 ) دار الغرب الاسلامي.

 [10] همان منبع، ص 13.

 [11]  با نقش تحقيقات پيشين در انجام يك پروژه تحقيقي مقايسه نماييد در: دانالد آري، لوسي چسر جيكوبز: 1380، ص 88 ـ 90

 [12] ر.ك: ، دانالد آري، لوسي چسر جيكوبز: 1380، روش تحقيق در تعليم و تربيت، صص 617 ـ 618.

 [13]  در علمي كه به قاضي حاصل مي شود با علمي كه فقيه به دست مي آورد، تفاوت موجود است. بعضي مي گويند قاضي بايد به علم خود عمل كند از هر دليلي كه به وجود بيايد. در صورتي كه مأخذ احكام فقيه بايد از طرق معتبر شرعي باشد، نه ظني مطلق و ذوقي محض. ر.ك: محمد تقي جعفري: 1377، تكاپوي انديشه ها، ج1، صص 366 ـ 377.

 [14]  محمد بن موسي بابا عمي 2000مفهوم الزمن في القرآن الكريم ،: ، صص 19 ـ 20.

 [15] ر.ك: عباسعلي عميد زنجاني: 1379، مباني و روش هاي تفسير قرآن. تهران ( چاپ چهارم ) سازمان انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، ص 20 الي 23.

 [16] يكي از مباحث جريانات روشنفكر مآبانه در ايران و بلكه در جهان اسلام، متاثر از روش شناسي علم غربي، تاكيد بر « صامت بودن قرآن » به عنوان يك پيش فرض بوده است. هر پيش فرضي داراي تبعات نظري ديگري مي باشد. يكي از نتايج اين پيش فرض پذيرش عدم ثبات براي مفاهيم ديني خواهد بود. كه خود دربردارنده پيامدهاي نظري ديگري است. ر.ك: عبدالله جوادي آملي: 1378. شريعت در آينه معرفت. ( تنظيم و ويرايش ) حميد پارسانيا، تهران ( چاپ دوم ) ، مركز نشر اسراء ، ص 136 ( وحي و شريعت ناطق ) ، ص 145 ( ثبات و بازسازي دين ) ، نيز: سيد محمد حسين حسيني طهراني: 1410 ق . نور ملكوت قرآن مشهد ( چاپ اول ) انتشارات علامه طباطبايي، ج 1، ص 107 ( آيات داله بر آنكه قرآن واضح، روشن و بدون ابهام است. ) هر دوي اين آثار در واكنش به اين نوع از ديدگاه ها نگاشته شده اند.

 [17] محمد بن موسي بابا عمي 2000 مفهوم الزمن في القرآن الكريم ، ص 11.

 [18] سيد مرتضي عسكري:  عقايد اسلام در قرآن كريم.، صص 12 ـ 13. به جهت آشنايي بيشتر با روش علامه عسكري به ويژه در نقد متون تاريخ اسلام  ر.ك: رمضان محمدي: بهار و تابستان 1382. ( مقاله ) علامه سيد مرتضي عسكري و نقد متون تاريخ اسلام. فصلنامه اطلاع رساني پژوهشي پژوهش حوزه. سال چهارم، شماره شماره 13 و 14، ص 264 الي 285.