جست و جوی هویت در فضای مجازی (کودکان و نوجوانان)
آسیب‌ها و مزایای فضای مجازی برای کودک و نوجوان در گفت‌و‌گوی «آسمان آبی» با غفور شیخی، جامعه‌شناس و مدرس دانشگاه
جست‌وجوی هویت در دنیای مجازی
خوب یا بد، درست یا غلط، همه‌چیز با یک کلیک ساده در اختیار کودک قرار می‌گیرد
باید یک سازوکار کنترل و نظارت بر فضای مجازی داشته باشیم؛ همان‌طور که یک مادر برای بزرگ‌کردن بچه یکسری ترفند و سازوکار دارد؛ فضای مجازی هم همین‌طور است، از اول باید چارچوب تعریف شود. کنترل و نظارت باید در کنار هم باشد. نکته مهم این‌که خود خانواده‌ها باید رعایت کنند؛ مادر و پدر تا آخر شب سرشان در گوشی نباشد؛ غفور شیخی، جامعه‌شناس و مدرس دانشگاه، از بایدها و نباید‌های کودک و فضای مجازی می‌گوید.
در موضوع کودک و فضای مجازی، اصطلاح شبکه‌های مجازی با فضای مجازی و تاثیر آن بر کودک چه تفاوت‌هایی دارد؟
دو اشتباه عامیانه که بیشتر درباره فضای مجازی با آن درگیر هستیم؛ فضای مجازی درست است، نه شبکه‌های اجتماعی. به این مفهوم که شبکه‌های اجتماعی این تلقی را برای برخی از خانواده‌ها ایجاد می‌کنند که بگذاریم بچه‌مان با این فضاها آشنا شود و به‌اصطلاح اجتماعی بار بیاید و منزوی و گوشه‌گیر نشود؛ این تلقی اشتباه است. شبکه‌ها مجازی است، نه اجتماعی. دومین تلقی اشتباه این است که فضای مجازی درواقع مجازی نیست و در زندگی همه ما رسوخ پیدا کرده و به واقعیت زندگی‌های امروز تبدیل شده است. افراد در فضای مجازی با یکدیگر آشنا می‌شوند و در دنیای واقعی همدیگر را ملاقات می‌کنند و اتفاق‌های زندگی واقعی خود را تغییر می‌دهند. درباره کودک و نوجوان هم همین‌طور است. فضای مجازی زندگی واقعی آن‌ها را تحت‌تاثیر قرار می‌دهند. بسیاری از خانواده‌ها صرف این‌که کودک در فضای مجازی مشغول است، خیالشان راحت است که مثلا بچه‌ام کنارم نشسته و با تبلت و گوشی بازی می‌کند؛ وقتی از خانه بیرون می‌رود خودم همراه او هستم و نمی‌خواهم زیاد به او سخت بگیرم، درحالی‌که این تلقی بسیار اشتباه است. خانواده‌ها نباید به مجازی‌بودن این فضا قناعت کنند و بدانند یک پای آن در زندگی واقعی و شخصیت کودک که در حال شکل‌گیری است، قرار دارد.
با این حساب، فضای مجازی به نوعی فضای آموزشی برای کودک و نوجوان تبدیل شده است که هر محتوایی را می‌تواند به کودک بیاموزد.
درست است؛ مهارت‌آموزی مورد دوم است. وقتی به کودک اجازه می‌دهیم در فضای مجازی کار کند، آیا از قبل آموزش دیده و بلد است در این فضاها چه باید بکند؟ درواقع زیرساخت ورود کودک به این فضاها آموزش دیدن است. درباره همه فضاهای آموزشی و در هر سنی همین‌طور است که متاسفانه کمتر موردتوجه قرار می‌گیرد؛ مهارت استفاده از فضای مجازی از بازی‌های مختلف گرفته تا شبکه‌های ارتباطی مثل تلگرام و اینستاگرام برای کودک و نوجوان مهم است. ما در بخش مهارت‌آموزی در سنین پایین نقاط ضعف زیادی داریم، به این بهانه که بچه نیازی ندارد این چیزها را یاد بگیرد، غافل از این‌که اگر آموزش‌ها را والدین و مربی‌های بچه‌ها به آن‌ها ندهند خودشان با واکاوی در این فضاها وارد می‌شوند و هر آن‌چه باید و نباید را یاد می‌گیرند. مورد دیگر در این حوزه نیازسنجی است که از این موضوع هم غفلت می‌شود؛ برای مثال، در آموزش‌وپرورش ایران این یک قانون وجود دارد که دانش‌آموز نباید گوشی تلفن‌همراه را به مدرسه ببرد، اما در انگلستان دانش‌آموز می‌تواند گوشی همراه داشته باشد. بهتر است نیازسنجی‌ها با ایجاد نوعی تعادل همراه باشد؛ دانش‌آموز می‌تواند گوشی همراه داشته باشد، اما لزومی ندارد گوشی هوشمند و هزاران نرم‌افزار در دسترسش باشد. این نیازسنجی باید از طرف خانواده‌ها هم صورت بگیرد. اگر کودک کلاس‌های خاصی می‌رود می‌تواند گوشی داشته باشد، با این شرط که بدانیم کارکرد گوشی یا تبلت برای کودک یا نوجوان چیست؛ این مسائل درواقع باید از طرف خانواده‌ها حل و فصل شود تا به کودک و نوجوان برسد.
درباره نظارت والدین بر این فضاها و مزایا و معایبی که فضای مجازی برای بچه‌ها دارد، به چه مواردی می‌توان اشاره کرد؟
در دنیای امروز نمی‌توان کودک را از فضای مجازی منع کرد؛ چون از طرف دیگر از یکسری مزایا خودمان را محروم کرده‌ایم؛ مثلا به‌روزبودن؛ خواه‌ناخواه اینترنت و جهانی‌شدن و پیشرفت‌های فناوری اجتناب‌ناپذیر است و زندگی همه انسان‌های معاصر را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. در آینده خیلی فناوری‌های بهتر هم می‌آید و جایگزین می‌شود؛ پس باید با سنین پایین بچه‌ها را به‌روز بار آورد. فایده دوم، استفاده‌های آموزشی و علمی است؛ اکثر مهدهای کودک و مدارس کانال تلگرامی دارند که برنامه‌های مشترک بچه‌ها را در آن قرار می‌دهند یا یکسری بازی‌های مناسب سن کودکان که جنبه آموزشی و پرورش خلاقیت کودک را دارد؛ این‌ها همه فایده است به شرطی که از حد خارج نشود و تحت چارچوب‌های نظارتی بزرگترها باشد. از طرف دیگر، باید معایب این فضاها را هم بدانیم و به ضررهای جسمی و روحی آن بر کودک و نوجوان آگاه باشیم. معایب فضای مجازی در جامعه ما نسبت‌به دیگر جوامع متفاوت است. در کشور ما مواردی دیده می‌شود که خانواده‌ها و متولیان آموزشی از این گله‌مند هستند که فضای مجازی کودک و نوجوان‌شان را منزوی و گوشه‌گیر کرده است و دیگر میلی به درجمع‌بودن و صحبت‌کردن و مشارکت در گروه‌ها ندارد و بیشتر به‌سمت تکروی و تنهایی و مشغول تلفن‌همراه و تبلت‌بودن پیش می‌روند. همچنین کودک و نوجوانی که با این فضاها آشنا و به آن‌ها علاقه‌مند می‌شود نوعی اعتیاد در او ایجاد شده و مرتب می‌خواهد بازی جدید دانلود کند یا کانال‌ها و گروه‌ها را چک کند. اگر دانش‌آموز باشد که عملا از درس و زندگی می‌افتد و وقت‌شان هدر می‌شود؛ البته گزینه اتلاف‌وقت فقط مختص بچه‌ها نیست؛ اگر به ساعت‌های زندگی روزانه خودمان هم نگاهی بکنیم می‌بینیم وقت زیادی از عمرمان را هر روز در گشت‌زنی‌های الکی در فضای مجازی هدر می‌دهیم؛ مثلا خود من دو ساعت در روز اگر آنلاین باشم همه کارهای دانشجوها و پرداخت قبوض و احوالپرسی از دوستان و چک‌کردن اخبار را می‌توانم انجام دهم و اصلا نیازی نیست همه روز آنلاین باشم. متاسفانه اینترنت در دنیای امروز بیشتر از این‌که برای ما مفید باشد، مضر شده است؛ چون وقت زیادی از ما می‌گیرد. خانم‌های خانه‌دار موقع آشپزی و کارهای خانه هم به شبکه‌های مجازی وصل هستند! درباره کودک هم همین‌طور است. مگر یک بچه 9 یا 10 ساله از فضای مجازی چه می‌خواهد که روزانه 5 -6 ساعت به اینترنت وصل باشد؟ یکی از مهم‌ترین مسائلی که خانواده‌ها باید بر آن دقت داشته باشند این است که فضای مجازی چه بخواهیم و چه نخواهیم همه‌چیزش درهم است؛ خوب و بد و درست و غلط، همه‌چیز با هم با یک کلیک ساده در اختیار کودک قرار می‌گیرد. کودک نمی‌تواند تشخیص دهد راست و دروغ کدام است. این محتواها به‌سرعت بر ذهنیت و روحیات و هویت بچه تاثیر می‌گذارد و ناخودآگاه هر چه می‌شنود و می‌بیند در حالی که عجیب هم باشد فکر می‌کند درست است. خانواده‌ها نگران هویت کودکان باشند. بچه که در این فضاها ساعت‌های زیادی می‌گذراند، در بزرگسالی سخت می‌توان او را از این وادی خارج کرد و خط ذهنی و روند شکل‌گیری هویتش را تغییر داد.
تهدیدهایی که فضای مجازی برای کودک داشته و آسیب‌هایی هم وجود دارد که جبران‌ناپذیر است؛ در این موارد چه هشدارهایی متوجه خانواده‌هاست؟
فضای مجازی مثل دام برای برخی افراد است؛ تبلیغات غیراخلاقی، مسائل جنسی و مسائل عقیدتی در فضای مجازی به‌شکل رنگارنگ وجود دارد و کودک و نوجوان از همه‌جا بی‌خبر است و در حال شکل‌گیری شخصیتی است و باید مراقبت‌ها از سوی خانواده انجام شود.
با همه این توصیف‌ها، مهم‌ترین کاری که خانواده‌ها در راستای مدیریت و کاهش آسیب‌های فضای مجازی می‌توانند انجام دهند، چیست؟
ما باید یک سازوکار کنترل و نظارت داشته باشیم و یک مادر برای بزرگ‌کردن بچه یکسری ترفند و سازوکار دارد؛ فضای مجازی هم همین‌طور است، از اول باید چارچوب تعریف شود. کنترل و نظارت باید در کنار هم باشد؛ اول از همه این‌که خود خانواده‌ها باید رعایت کنند و مادر و پدر تا آخر شب سرشان در گوشی نباشد. دوم این‌که زمان‌بندی کنند و مثلا یک ساعت در روز بچه اجازه داشته باشد وصل شود و کارش را انجام دهد. مورد سوم این است که یکی از بزرگترها باید با بچه صحبت کند درباره محتوایی که در فضای مجازی می‌بیند و یاد می‌گیرد؛ مثلا این‌که کنارش بنشیند و از او سوال کند تا هم فضای دوستانه بینشان حفظ شود و هم از کارهای بچه در فضای مجازی اطلاع داشته باشد باید با هوشمندی به کودک نزدیک شد و از زبان خودش درباره محتوا شنید.
منبع
-شیخی، غفور و زرگری، راضیه (1396) جست‌وجوی هویت در فضای مجازی، روزنامه آسمان آبی، سال۲، آذرماه، شماره۱۲۰، ص21
علاقه ام به بحث های گروهی و تخصصی به ویژه حوزه ی جامعه شناسی و پژوهشگری است. از منتقدان گرامی درخواست دارم مرا یاری و راهنمایی فرمایند. متشکرم.